Greetings!. It’s been a long while, but if you’re interested in more posts like those you’ve seen here at hmmlorientalia, please check out fringe philology, a site I’ve set up for some of my teaching, writing, translating, etc. Here’s the about page. There are already posts on stuff in Coptic, Gəʕəz, Syriac, and Jewish Babylonian Aramaic, with more to come in other Aramaics, Georgian, Armenian, and more. Some posts are free, and some accessible to patrons only, but please have a look and consider subscribing! Thanks for your interest!
Here are links to a few posts:
Death and Satan in Syriac verse
a new edition and translation of the hymn of the pearl
puryå “bed” in Jewish Babylonian Aramaic
prepositions, particles, adverbs, and other little words in JBA
a favorite Jesus-miracle 🌞
little intro to Targums + Gen 11:1-9 (Targum Onqelos)
“dew” in the Manichaean Psalm-book
Bohairic Jonah, pt. 3 (1:13-16)
two lines on the Great Battle (MCH 6)
Some time ago I pointed out an Arabic/Garšūnī colophon with the phrase, “sinking in the sea of sin,” and I have since found another example from the fourteenth century (SMMJ 250, dated 1352, f. 246r, image below; sim. on f. 75r of the same manuscript).
SMMJ 250, f. 246r
Ephrem the Syrian, Mosaic in Nea Moni, 11th cent. Source. The lines at the bottom are from Lk 6:21: “Blessed are those who weep now, because you will laugh.”
From the pen of my colleague, Edward G. Mathews, Jr., has recently appeared a little book of the collection of Armenian prayers attributed to Ephrem (vol. 4 of the Mekhitarist ed., [Venice, 1836], pp. 227-276; the prayers are also in an edition from Jerusalem [1933], and others), with Armenian text and facing English translation: The Armenian Prayers (Աղօթք) attributed to Ephrem the Syrian, TeCLA 36 (Gorgias Press, 2014). A concise and helpful introduction opens the book, and it concludes with indices for scripture and subject.
There is a lot of sin in the Armenian prayers attributed to Ephrem the Syrian. And there are a lot metaphors for sin in them, too, which may be wholesome fodder for certain classes of philologist. As I was going through this new book, it seemed like a fine idea to highlight some of the places in these ps.-Ephremian prayers that are similar to the Arabic phrase mentioned above. Some of the lines below have vocabulary similar to the “peaceful harbor” imagery that is used in colophons, on which see my paper, “The Rejoicing Sailor and the Rotting Hand: Two Formulas in Syriac and Arabic Colophons, with Related Phenomena in some Other Languages,” Hugoye 18 (2015): 67-93 (available here). This kind of language also reaches beyond biblical, patristic, and scribal texts. We hear Jean Valjean uttering “whirlpool of my sin” in “What Have I Done?” from Les Misérables.
Now for our examples from these Armenian prayers attributed to Ephrem. For these few lines I’m giving the Armenian text, Mathews’ English translation, and for fellow students of Armenian, a list of vocabulary.
I.1
…եւ ի յորձանս անօրէնութեան տարաբերեալ ծփին,
եւ առ քեզ ապաւինիմ,
որպէս Պետրոսին՝ ձեռնարկեա ինձ։
- յորձան, -աց torrent, current, whirlpool
- անօրէնութիւն iniquity, impiety
- տարաբերեմ, -եցի to shake, agitate, move, stir
- ծփեմ, -եցի to agitate, trouble
- ապաւինիմ, -եցայ to trust, rely, take refuge, take shelter
- ձեռնարկեմ, -եցի to put one’s hand to
…I am floundering and tossed about in torrents of iniquity.
But I take refuge in You,
Reach out Your hand to me as You did to Peter.
I.2
Ո՛վ խորք մեծութեան եւ իմաստութեան,
փրկեա՛ զըմբռնեալս՝
որ ի խորս մեղաց ծովուն անկեալ եմ.
- խորք, խրոց pit, depth, bottom, abyss
- փրկեմ, -եցի to save, deliver
- ըմբռնեմ, -եցի to seize, trap, catch
- մեղ, -աց sin
- ծով, -ուց sea
O depths of majesty and of wisdom,
Deliver me for I am trapped,
and I have fallen into the depths of the sea of sin.
I.7
նաւապետ բարի Յիսուս՝ փրկեա՛ զիս
ի բազմութենէ ալեաց մեղաց իմոց,
եւ տո՛ւր ինձ նաւահանգիստ խաղաղութեան։
- նաւապետ captain
- ալիք, ալեաց wave, surge, swell
- տո՛ւր impv 2sg տամ, ետու to give, provide, make
- նաւահանգիստ port, haven, harbor
- խաղաղութիւն peace, tranquility, rest, quiet
O Good Jesus, my Captain, save me
from the abundant waves of my sins,
and settle me in a peaceful harbor.
I.20
Ձգեա՛ Տէր՝զձեռս քո ի նաւաբեկեալս՝
որ ընկղմեալս եմ ի խորս չարեաց,
եւ փրկեա՛ զիս ի սաստիկ ծովածուփ բռնութենէ ալեաց մեղաց իմոց։
- ձգեմ, -եցի to stretch, extend, draw
- նաւաբեկիմ to run aground, founder, be shipwrecked
- ընկղմեմ, -եցի to sink, submerge, drown, bury
- շարիք, -րեաց, -րեօք evil deeds, iniquity; disaster
- սաստիկ, սաստկաց extreme, intense, violent, strong
- ծովածուփ tempestuous, stormy
- բռնութիւն violence, fury (< բուռն, բռանց fist, with many other derivatives)
Stretch forth, O Lord, Your hand to me for I am shipwrecked
and I am drowning in the abyss of my evil deeds.
Deliver [me] from the stormy and violent force of the waves of my sins.
I.64
Խաղաղացո՛ զիս Տէր՝ ի ծփանաց ալեաց խռովութեանց խորհրդոց,
եւ զբազմւոթեան յորձանս մեղաց իմոց ցածո՛,
եւ կառավարեա՛ զմիտս իմ ժամանել
յանքոյթ եւ ի խաղաղ նաւահանգիստն Հոգւոյդ սրբոյ։
- Խաղաղացո՛ impv 2sg խաղաղացուցանեմ, խաղաղացուցի to calm
- ծփանք wave, billow
- ձորձան, -աց current, torrent, whirlpool
- ցածո՛ impv 2sg ցածուցանեմ, ցածուցի to reduce, diminish, soften, calm, humiliate
- կառավերեմ, -եցի to guide, direct, govern
- միտ, մտի, զմտաւ, միտք, մտաց, մտօք mind, understanding
- ժամանեմ, -եցի to arrive, be able, happen
- անքոյթ safe, secure
Grant me peace, O Lord, from the billowy waves of my turbulent thoughts,
Abate the many whirlpools of my sins.
Steer my mind that it may come
To the safe and peaceful harbor of Your Holy Spirit.
In I.81, we have, not the sea, but, it seems, a river (something fordable):
Անցո՛ զիս Տէր՝ ընդ հուն անցից մեղաց…
- Անցո՛ impv 2sg անցուցանեմ, անցուցի to cause to pass, carry back, transmit
- հուն, հնի ford, shallow passage
- անցք, անցից passage, street, channel, opening
Bring me, O Lord, through the ford of the river of sins…
The sea and drowning are by no means the only metaphors for sin in these prayers. Others from pt. I include ice (15), dryness (21), thorn (23; also p. 120, line 8), sleep (25), darkness (39, 102), nakedness (44-45), bondage and prison (54, 93), a quagmire (62), an abyss (71), “dung and slime” (72), and a weight and burden (123, 125, 129). From pt. III, p. 106, ll. 29-30:
հա՜ն զիս ի տղմոյ անօրէնութեան իմոյ,
զի մի՛ ընկլայց յաւիտեան։
- հա՜ն impv 2sg հանեմ, հանի to remove, dislodge, lift up
- տիղմ, տղմոյ mire, mud, filth
- ընկլայց aor subj m/p 1sg ընկլնում, -կլայ (also ընկղմիմ, -եցայ!) to founder, sink, be plunged
- յաւիտեան, -ենից eternity
Remove me from the mire of my iniquity
lest I sink in forever.
Metaphors from nature for things other than sin are “the ice of disobedience,” “the fog of mistrust,” “the raging torrents of desires for pleasures,” and ” the spring of falsehood” in pt. VI, p. 136, ll. 23-26.
Whether these places are of interest to you spiritually, conceptually, philologically, or some combination of those possibilities, I leave you to ponder them.
The text this time is longer than others in the series, but here is the whole of Physiologus § 13 in Georgian. The Georgian version was published by Marr (in asomtavruli, with Armenian) and later by Gigineišvili and E. Giunašvili. For the Armenian version, published alongside Greek, see Muradyan. Generally on this very widespread work, see here. Alin Suciu has written on a use of the Physiologus in a Coptic lectionary here.
In addition to vocabulary and a few grammatical notes, below I’ve included Graf’s German translation (pp. 100-101).
Bibliography
Gigineišvili, B. and E. Giunašvili, შატბერდის კრებული X საუკუნისა / Шатбердский сборник X века (Tbilisi, 1979), pp. 175-190 (§ 13 on p. 180). Available at TITUS here.
Graf, G. 1925. “Der georgische Physiologus.” Caucasica 2: 93–114.
Marr, N. 1904. Физиолог. Армяно-грузинский извод. Грузинский и армянский тексты, исследование, издание и перевод. Издания факультета восточных языков Императорского Санкт-Петербургского университета 6. Tbilisi.
Muradyan, G., Physiologus: The Greek and Armenian Versions with a Study of Translation Technique, Hebrew University Armenian Studies 6 (Louvain, 2005). See here.
In addition, I refer a couple of times below to Gerhard Deeters, Das Kharthwelische Verbum (Leipzig, 1930), where the text of the Physiologus fortunately served for examples.
Text and notes
Here’s an image of Marr’s text:
Marr 1904, pp. 16-17
კეთილად ჰრქ(უ)ა იოვანე ფარისეველთა.
Gut sprach Johannes zu den Pharisäern:
„ნაშობნო ასპიტთანო. ვინ გიჩოჳენა თქ(უე)ნ სივლტოლაჲ რისხვისაჲ. რ(ომელ)ი მოსლვად არს‟.
„Natternbrut! Wer hat euch gezeigt, dem Zorne zu entrinnen, der kommen wird?‟
- ნაშობი born, child
- ასპიტი viper (ἀσπίς)
- გ-ი-ჩოჳენ-ა aor 3sg O2 ჩუენება to show, reveal
- სივლტოლაჲ to flee
- რისხვაჲ wrath
- მოსლვაჲ to come
სახის-მეტყოჳელმან თქ(უ)ა. ასპიტისაჲ.
Der Naturbeschreiber sprach von der Natter:
- სახის-მეტყოჳელი (physiologus) discoverer, investigator (სახეჲ nature + მეტყუელი speaker)
რ(ა)ჟ(ამ)ს მამალი შეეხის დედალსა. პირით მაკნდის. და დედალმან რ(ა)ჟ(ამ)ს შთანთქის თესლი იგი. საოჳრველნი მოჰკოჳეთნის მამალსა მას და განაშოვრნის
Wenn das Männchen das Weibchen berührt, wird dieses durch den Mund trächtig, und wenn das Weibchen den Samen verschlingt, schneidet es dem Männchen die Geschlechtsteile weg und trennt (sie) ab.
- მამალი male
- შე-ე-ხ-ი-ს iter aor 3sg შეხება to touch
- დედალი female
- პირი mouth
- მაკნ-დ-ი-ს iter aor 3sg მაკნება to get pregnant (cf. Fähnrich, Georg. Spr., pp. 242, 248-255 for the -დ- in the aor of this kind of verb)
- შთა-ნთქ-ი-ს iter aor 3sg შთანთქმა to swallow, gulp
- თესლი seed
- საოჳრველი testicle
- მო-ჰ-კოჳეთ-ნ-ის მოკუეთა to cut off (cf. Mt 5:30 Ad მოიკუეთე იგი)
- გან-ა-შოვრ-ნ-ის iter aor 3sg N განშოვრება to remove, eliminate
რ(ა)ჟ(ამ)ს ჰგონიენ მამალსა მას თოჳ შეეხო დედალსა მას. მოჳნქოჳესვე მოკოჳდის მამალი იგი. სიკოჳდილის წინა მრავალჯერ მივიდის. მოვიდის დედლისა მის. და რ(ამეთუ) ვერ დაოჳთმის შეეხის დედალსა [p. 17] მას და მოკოჳდის.
Indem das Männchen wohl weiß: Sobald es das Weibchen berührt, daraufhin stirbt es — so geht und kommt das Männchen vor dem Tode oftmals zu dem Weibchen, und weil es nicht ausharrt, berührt es das Weibchen und stirbt.
- ჰ-გონ-იენ perf 3sg გონება to think, to seem to (indirect verb) (on the form of the verb, cf. Deeters, § 93, where this very sentence is cited, along with the plural ჰგონიედ, from Keimena I 31.29)
- შე-ე-ხ-ო aor 3sg შეხება to touch
- მოჳნქოჳეს-ვე quickly, immediately
- მო-კოჳდ-ი-ს aor iter 3sg მოკუდომა to die
- სიკოჳდილი death
- მრავალჯერ often, frequently
- მი-ვიდ-ი-ს aor iter 3sg მისლვა to go
- მო-ვიდ-ი-ს aor iter 3sg მოსლვა to come
- და-ოჳ-თმ-ი-ს aor iter 3sg დათმობა to be patient
ხოლო დედალსა მას, რამეთუ არა ადგნ მუცელი, რაჲთა-მცა მართუენი იტჳრთნა, რაჟამს აღორძნდიან ლეკუნი იგი, განჴურიტნიან გუერდნი დედისა თჳსისანი და გამოჴდიან და მოკლიან დედაჲ იგი თჳსი და ესრეთ მამა-დედისა მჭამელ არიან.
Aber das Weibchen — weil es keinen Bauch hat, damit es die Jungen trage, — wenn die Jungen wachsen, durchstoßen sie die Seiten ihrer Mutter und töten ihre Mutter, und so sind sie die Verzehrer der Eltern.
- ა-დგ-ნ pres 3sg დგმა to have (see Deeters, § 204, p. 118, where this line is quoted)
- მუცელი belly
- მართუეჲ young (of animals)
- ი-ტჳრთ-ნ-ა aor 3sg ტჳრთვა to bear, raise
- აღ-ორძნ-დ-ი-ან aor iter 3pl აღორძინება to grow
- ლეკუი young animal
- გან-ჴურიტ-ნ-ი-ან aor iter 3pl N განჴურეტა to pierce, bore through
- გუერდი side
- გამო-ჴდ-ი-ან aor iter 3pl გამოჴდომა to come out
- მო-კლ-ი-ან aor iter 3pl მოკლვა to kill
- მამა-დედაჲ father-mother > parents (a dvandva compound)
- მჭამელ eater, consumer
კეთილად ამსგავსნა ფარისეველნი ასპიტთა:
Gut hat er die Pharisäer mit Nattern verglichen.
- ა-მსგავს-ნ-ა aor 3sg N მსგავსება to compare (cf. Lk 13:20 A-89 რასა ხოჳამსგავსო სასოჳფეველი ღ(მრთისა)ჲ τίνι ὁμοιώσω τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ;)
ვითარცა-სახედ ასპიტმან მამა-დედაჲ მოკლის, ეგრე-ცა ფარისეველთა — მამაჲ საგონებელი, მამაჲ და დედაჲ თჳსი, მაცხოვარი ჩუენი იესუ ქრისტჱ და ეკლესიაჲ. რაჲთა აღესრულოს სივლტოლაჲ რისხვისაჲ მის, რომელი მოსლვად არს?
Gleichwie die Natter die Eltern tötet, so auch die Pharisäer den geistigen Vater, ihren Vater und ihre Mutter, unseren Erlöser Jesus Christus und die Kirche, auf daß erfüllt wird: „zu entrinnen seinem Zorne, der kommen wird‟.
- მოკლის aor iter 3sg მოკლვა to kill
- საგონებელი conceivable
- მაცხოვარი savior
- აღ-ე-სრულ-ო-ს aor conj 3sg აღსრულება to fulfill
ხოლო მამაჲ იგი მათი და დედაჲ მათი ცხოველ არიან უკუნისამდე და იგინი მოწყდეს საუკუნოდ.
Aber ihr Vater und ihre Mutter sind lebend, ewig; und sie (die Pharisäer) kamen um auf ewig.
- ცხოველი living
- უკუნისამდე forever (უკუნი eternity + postposition -მდე until)
- მო-წყდ-ეს aor 3pl მოწყდომა to die out, go extinct, go to waste
- საუკუნოდ evermore (adv of საუკუნოჲ eternal)
CFMM 167 and 165 (in that order) are two small notebooks from the late 19th or early 20th century. There is no explicit date, nor did the scribe give a name, but the writing is very clear. Included in the collection are some of Jacob of Serugh’s homilies against the Jews (№№ 1-5, 7, so numbered); this cycle of homilies was edited by Micheline Albert, Jacques de Saroug. Homélies contre les Juifs, PO 38. There are also a few other homilies, the most important of which are the first four copied in CFMM 167, all of which have never been published, although they are known from the Dam. Patr. manuscripts and from Assemani’s list of homilies in Bibliotheca Orientalis I: pp. 325-326, no. 174 = the second hom. below. (For a list of incipits of Jacob’s homilies, see Brock in vol. 6 of the Gorgias edition of Bedjan, The Homilies of Mar Jacob of Sarug, [2006], pp. 372-398.)
CFMM 167, p. 22
pp. 1-22 Memra on the Faith, 6
- Syriac title ܡܐܡܪܐ ܕܫܬܐ ܕܥܠ ܗܝܡܢܘܬܐ
- Incipit ܐܚ̈ܝ ܢܥܪܘܩ ܡܢ ܟܣܝ̈ܬܐ ܕܠܐ ܡܬܒܨ̈ܝܢ
pp. 22-56, Memra on the Faith, 7, in which he Talks about the Iron that Enters the Fire and does not Lose its Nature
- Syriac title ܡܐܡܪܐ ܕܫܒܥܐ ܕܥܠ ܗܝܡܢܘܬܐ ܕܒܗ ܐܡܪ ܥܠ ܦܪܙܠܐ ܕܥܐܠ ܠܢܘܪܐ ܘܠܐ ܡܘܒܕ ܟܝܢܗ
- Incipit ܒܪܐ ܕܒܡܘܬܗ ܐܚܝ ܠܡܝ̈ܬܐ ܘܙܕܩ ܚܝ̈ܐ
pp. 56-72, Memra on the Faith, in which He Teaches that the Way of Christ Cannot be Investigated
- Syriac title ܡܐܡܪܐ ܕܥܠ ܗܝܡܢܘܬܐ ܕܒܗ ܡܘܕܥ ܥܠ ܐܘܪܚܗ ܕܡܫܝܚܐ ܕܠܐ ܡܬܒܨܝܐ
- Incipit ܐܝܟ ܕܠܫܘܒܚܟ ܐܙܝܥ ܒܝ ܡܪܝ ܩܠܐ ܪܡܐ
pp. 72-68bis, Memra on the Faith, 10
- Syriac title ܡܐܡܪܐ ܕܥܣܪܐ ܕܥܠ ܗܝܡܢܘܬܐ
- Incipit ܢܫܠܘܢ ܣܦܪ̈ܐ ܡܢ ܥܘܩܒܗ ܕܒܪ ܐܠܗܐ
As a special treat, here is the cover of this manuscript, with a 19th-cent. image of the Golden Horn (Turkish Haliç) and the Unkapanı Bridge (see now Atatürk Bridge):
Front cover of CFMM 167
The Turkish beneath the French is roughly Haliç Dersaadet manzarından Unkapanı köprüsü. Dersaadet is one of the old names of Istanbul.
One of the pleasures of cataloging manuscripts is learning about authors and texts that are relatively little known. One such Syriac author is Athanasios (Abū Ġalib) of Ǧayḥān (Ceyhan). Two fifteenth-century manuscripts, CFMM 417 and 418, which I have recently cataloged, each contain different texts attributed to him. Barsoum surveys his life and work briefly in Scattered Pearls (pp. 441-442), and prior to that Vosté wrote an article on him; more recently Vööbus and Carmen Fotescu Tauwinkl have further reported on him. (See the bibliography below; I have not seen all of these resources.) According to Barsoum, he died in 1177 at over 80 years old. As far as I know, none of his work has been published.
The place name associated with this author is the Turkish Ceyhan. The Syriac spelling of the place in the Gazetteer has gyḥʾn, but in both of these manuscripts it is gyḥn. The former is probably an imitation of the Arabic-script spelling, while the form without ālap in the manuscripts still indicates ā in the second syllable by means of an assumed zqāpā.
Now for the CFMM texts.
CFMM 417, pp. 465-466
An untitled monastic selection. These two pages make up the whole of this short text. As you can see, it follows something from Isaac of Nineveh, and it precedes Ps.-Evagrius, On the Perfect and the Just (CPG 2465 = Hom. 14 of the Liber Graduum). The manuscript is dated March, 1785 AG (= 1474 CE).
CFMM, p. 465
CFMM 417, p. 466
****
CFMM 418, ff. 235v-243v
Excerpts “from his teaching”. Here are the first and last pages of the text. This longer text follows Isaac of Nineveh’s Letter on how Satan Takes Pains to Remove the Diligent from Silence (ff. 223v-235v, Eggartā ʿal hāy d-aykannā metparras Sāṭānā la-mbaṭṭālu la-ḥpiṭē men šelyā) and precedes some Profitable Sayings attributed to Isaac. This manuscript — written by more than one scribe, but at about the same time, it seems — is dated on f. 277v with the year 1482, but the 14- is to be read 17-, so we have 1782 AG (= 1470/1 CE; cf. Vööbus, Handschriftliche Überlieferung der Mēmrē-Dichtung des Jaʿqōb von Serūg, III 97).
CFMM 418, f. 235v
CFMM 418, f. 243v
Bibliography
Tauwinkl, Carmen Fotescu, “Abū Ghālib, an Unknown West Syrian Spiritual Author of the XIIth Century”, Parole de l’Orient 36 (2010): 277-284.
Tauwinkl, Carmen Fotescu, “A Spiritual Author in 12th Century Upper Mesopotamia: Abū Ghālib and his Treatise on Monastic Life”, Pages 75-93 in The Syriac Renaissance. Edited by Teule, Herman G.B. and Tauwinkl, Carmen Fotescu and ter Haar Romeny, Robert Bas and van Ginkel, Jan. Eastern Christian Studies 9. Leuven / Paris / Walpole, MA: Peeters, 2010.
Vööbus, Arthur, History of Asceticism in the Syrian Orient: A Contribution to the History of Culture in the Near East, III, CSCO 500, Subs. 81. Louvain: Secrétariat du CorpusSCO, 1988, pp. 407-410.
Vööbus, Arthur, “Important Discoveries for the History of Syrian Mysticism: New Manuscript Sources for Athanasius Abû Ghalîb”, Journal of Near Eastern Studies 35:4 (1976): 269-270.
Vosté, Jacques Marie, “Athanasios Aboughaleb, évêque de Gihân en Cilicie, écrivain ascétique du XIIe siècle”, Revue de l’Orient chrétien III, 6 [26] (1927-1928): 432-438. Available here.
Some time ago I shared some excerpts in English translation from the Syriac version of the Martyrdom of Christopher. One of my favorite aspects of hagiographic study is the fact that so many texts are available in some form or other in more than one language (an aspect investigated by Paul Peeters and others): translators active in the languages of the Christian east spared little effort in effectively broadcasting these versions across the lands of the eastern Mediterranean, in Africa as far as Nubia and Ethiopia, at least, and along the Silk Road further east (in Syriac, Sogdian, and other languages). An incomplete picture of this translation activity can be seen in the outdated but still essential Bibliotheca hagiographica orientalis (1910), incomplete because of its age, because it reflects only published (as opposed to manuscript) resources, and because not all languages were included, the almost complete absence of Georgian being especially noteworthy. (See the bibliography I am compiling here.) These translated texts offer readers a lot to compare, whether in terms of content — how are the versions different or the same, for example, and why? — or in terms of specific linguistic categories, i.e. within the study of translation technique. Editions and studies of hagiographic text materials often take place along the lines of a single language (whether the original or a translation), less frequently with texts in two languages, but a great many hagiographic texts offer the possibility and promise of multilingual synoptic editions.
That said, nothing so grand here and now: without going into detail about the possible textual relationships of the versions of this story, here is only a short look at an Armenian and Georgian version of the martyrdom-tale, with a bit on Old English at the end. What follows is a single paragraph from the beginning about the saint’s appearance, origins, and first impulse towards martyrdom; the text is from Kekelidze’s edition of the Christopher tale (§ 2) from manuscript Tbilisi A-95, which is thankfully available electronically at TITUS here, along with bitonal, and unfortunately quite small, images of the manuscript itself. Even a quick comparison with the published Greek text (ed. G. van Hooff in the very first issue of AB [1882], this part on pp. 122-123) shows that an exact alignment of the two is impossible, and so, too, with the Armenian (here in Վարք եւ վկայաբանւթիւնք, vol. 2; “dog-headed” in Armenian is շանագլուխ, in case you’re wondering). Here are the beginnings of the aforementioned Armenian and Georgian texts with English translation and, for students of those languages, some lexical and grammatical notes. For comparison, note these synaxarion-readings: Arm. in PO 21: 429-433; Arab. in PO 16: 278-280; Gǝʿǝz in PO 46: 490-493.
Armenian
Եւ էր այր մի Շանագլուխ, գտեալ զնա կոմսի մի ի պատերազնի, եւ ած զնա առ թագաւորն եւ զինուորեցոյց զնա ընդ զօրս իւր. որոյ անուն էր Մարգարիտ։ Եւ տեսեալ զգործս ամպարըշտութեանն՝ խռովէր, եւ շարժեալ սիրտ նորա ի շնորհաց սուրբ Հոգւոյն՝ աղաչէր զԱստուած լինել ձեռնտու եւ օգնական յամենայնի, զի համարձակեսցի խօսել զբանն կենաց նովին բարբառով եւ լեզուաւ, եւ ոչ էր տեղեակ լեզուին։
There was a dog-headed man, whom a count, after having found him in battle, brought him to the king and enlisted him in his army, the name of which was Margarit [Greek ἐν τῷ νουμέρῳ τῶν μαρμαριτῶν]. Having seen the works of wickedness [there], [the dog-headed man] was troubled, and his heart having been moved by the grace of the Holy Spirit, he would ask God to be favorable and assisting in everything, that he might be permitted to speak the word of life with the same language and speech, and he was not skilled in speech.
- գտեալ root ptcp գտանեմ to find
- կոմէս, կոմսի count (< Gr.)
- պատերազն, -ի, -ունք, -աց war, battle, fight, combat
- ած aor 3sg ածեմ, ածի to lead, bring
- զինուորեցոյց aor 3sg զինուորեցուցանեմ, -ուցի to enlist, train as a soldier, arm (analogous to ցուցանեմ to show [aor 1sg ցուցի, 3sg եցոյց], ուսուցանեմ to teach [aor 1sg ուսուցի, 3sg ուսոյց]) (for the root, cf. ultimately Middle Persian zēn, also Aramaic zēnā/zaynā, “weapon”)
- զօր, -ու, -աց army
- տեսեալ root ptcp տեսանեմ, տեսի to see
- գործ, -ոյ work, thing, matter, action
- ամպարըշտութիւն (ամբարշտութիւն) impiety, ungodliness, wickedness
- խռովէր impf 3sg խռովեմ, -եցի to trouble, vex, disturb (here passive)
- շարժեալ root ptcp շարժեմ, -եցի to move, agitate
- սիրտ, սրտից heart
- շնորհ, -ի, -ք, -աց grace, favor, pardon, mercy
- աղաչէր impf 3sg աղաչեմ, -եցի to implore, ask
- լինել inf. լինիմ to become
- ձեռնտու helping, aiding, favorable
- օգնական assisting, aiding
- համարձակեսցի aor subj m/p 3sg համարձակեմ, -եցի to embolden; permit, allow
- խօսել inf խօսիմ, -եցայ to speak, talk
- բան, -ից speech, word, discourse
- կեանք, կենաց life
- նովին inst sg նոյն the same, the very
- բարբառ, -ոյ speech, voice, language, dialect; cry; sound
- լեզու, -ի/-ոյ, -աց tongue, language, speech
- տեղեակ skilled, expert, well-versed
Georgian
იყო ვინმე კაცი მდაბალი და მოშიში ღმრთისაჲ. უცხოთესლთა ნათესავი, და ძაღლის-თავი იყო იგი. რამეთუ იყო იგი სოფლისაგან კაცის-მჭამელთაჲსა ტყუედ მოყვანებული გუნდისა ერთისაგან; და იქცეოდა იგი წინაშე მეფისა, და ნაქმევსა პირისა მისისასა შესცხრებიან. ხოლო ხედვიდა იგი დაჭრასა მას ქრისტიანეთასა და დევნასა ეკლესიათასა. და რამეთუ არა იცოდა მან ჩუენებრი სიტყუაჲ, ამისთჳს ფრიად და მწრაფლ მას-ცა ეგულებოდა მარტჳლობაჲ და ღუაწლი ქრისტჱსათჳს.
There was a certain man, humble and God-fearing, of barbarian stock, and he was dog-headed, since he was from the region of cannibals, brought as a prisoner from a troop. He would spend time before the king, and they enjoyed looking on the appearance of his face. But he noticed with concern the injury being done to the Christians and the persecution of the churches. Since he did not know speech like ours, for this reason he was greatly and quickly desiring martyrdom and a struggle for Christ.
- მდაბალი humble
- უცხოთესლი barbarian
- ნათესავი relative, related
- ძაღლი dog
- მჭამელი eating (კაცის-მჭამელი man-eating, cannibal)
- ტყუეჲ prisoner
- მოყვანებული brought
- გუნდი troop (cf. Middle Persian gund, Armenian գունդ, Aramaic gundā; see Jeffery, Foreign Vocabulary of the Qurʾān, 104-105, and more briefly, Fraenkel, Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen, 238-239)
- ი-ქც-ე-ოდ-ა impf 3sg ქცევა to go, move, walk around
- ნაქმევი form, appearance
- პირი face, mouth
- შე-ს-ცხრ-ებ-ი-ან pres 3pl O3 შეცხრომა to take pleasure in, look on fondly
- ხედ-ვ-იდ-ა impf 3sg ხედვა to see, care for, look after
- დაჭრაჲ cutting, hurting
- დევნაჲ persecution
- იცოდა impf 3sg “to know”. An irregular verb, it takes, not only in the aor (3sg იცნა), but also in the impf (as here), subjects in the ergative and objects in the nominative. (This particular irregularity, manifest as such in assuming იცოდა is Series I — it thus being peculiar in having an ergative subject — points to this verb’s complex history, one in which the ending -ოდა has caused a Series II form to be taken as Series I [imperfect].)
- მწრაფლ quick
- ე-გულებ-ოდ-ა impf 3sg (indirect verb) გულება to wish, want
- მარტჳლობაჲ martyrdom (also მარტჳრობაჲ < μάρτυς)
- ღუაწლი struggle
Old English
Finally, and for fun, here is mention of dog-headed people, this time in Egypt, in The Wonders of the East in the famous Old English manuscript, Cotton MS Vitellius A XV, f. 100r (see here), presented essentially as in the manuscript, with a few vocabulary items.
Eac swẏlce þær beoð cende
healf hundingas ða syndon
hatene conopenas hẏ hab-
bað horses mana & eoferes
tuxas & hunda heafda & heo-
ra oruð bið swẏlce fẏres leg
þas land beoð neah ðæm bur-
gu(m) þe beoð eallum worldwe-
lum gefylled þ(æt) is on þa suðhealfe egẏpta-
na landes.
- cennan give birth
- healf-hunding cynocephalus
- syndon = sind are
- hātan to call, name
- eofor wild board (cf. L. aper)
- tux = tusc (NB the variability of cs [x] and sc)
- oroþ breath
- līg, lēg flame
- weorld-wela worldly wealth
BL, Cotton Vitell. A XV, f. 100r
Note that immediately preceding this text is a life of Saint Christopher (ff. 94r-98r; mod. ET here), but it is acephalous (pun intended), and Christopher’s dog-head is not mentioned, it seems, but in the Old English Martyrology (April 28; pp. 66-69 in Herzfeld’s ed.), we find the description on Christopher as above (and as in Syriac), and with vocabulary similar to that of the passage in The Wonders of the East. Herzfeld’s text and modern ET):
…of þære þeode þær men habbað hunda heofod ond of þære eorðan on þære æton men hi selfe. he hæfde hundes heofod, ond his loccas wæron ofer gemet side, ond his eagan scinon swa leohte swa morgensteorra, ond his teð wæron swa scearpe swa eofores tuxas. he wæs gode geleaffull on his heortan, ac he ne mihte sprecan swa mon.
…from the nation where men have the head of a dog and from the country where men devour each other. He had the head of a dog, his locks were exceedingly thick, his eyes shone as brightly as the morning star, and his teeth were as sharp as a boar’s tusk. In his heart he believed in God, but he could not speak like a man.
APIB 2, p. 127, rubric for Niketas the Goth, Hoṙi 6/September 15
In the synaxarion for Sept 15, we find in the commemoration of Niketas the Goth (cf. BHG 1339-1340) a brief mention of the famous Ulfilas. As an exercise for students of Armenian, here is the passage from two 17th-century manuscripts, along with vocabulary, followed by some related excerpts from the metaphrastic version of the commemoration.
The knowledge of Ulfilas’ role in the spread of Christianity among the Goths, including the creation of a script for Gothic and the translation of the Bible into Gothic, is well known. Here is a brief statement from Sokrates’ Eccl. hist. (4.33.6, P. Maraval and P. Périchon, Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique (Livres I-VII), Paris, 2004-2007):
Τότε {δὲ} καὶ Οὐλφίλας ὁ τῶν Γότθων ἐπίσκοπος γράμματα ἐφεῦρεν Γοτθικά, καὶ τὰς θείας γραφὰς εἰς τὴν Γότθων μεταβαλὼν τοὺς βαρβάρους μανθάνειν τὰ θεῖα λόγια παρεσκεύασεν.
See further these resources, some older, some newer, on Ulfilas and Gothic:
To return to our Armenian manuscripts, on APIB 1, dated 1637, see also this post. The similar manuscript APIB 2, with APIB 3 a large two-volume manuscript, is dated 1684.
APIB 1, p. 112
Here are the texts from APIB 1 and, for comparison, Bayan’s ed. of a different text in PO (here):
APIB 1 Սո՛ւրբ նիկիտաս է՛ր ի խուժադուժ երկրէն գո՛թացւոց որէ յարեվմուտս ի հիւսիսային կողմն յայնկոյս գետոյն դանուբայ. յամս մեծին կոստանդիանոսի։
- խուժադուժ, -ից barbarous, savage
- արեւմուտք, -մտից the West
- հիւսիսային northern
- կողմն, -մանց side, quarter, region, land
- յայնկոյս over, beyond, on the other side
- գետ, -ոց, -ից river
B Սուրբ վկայն Քրիստոսի Նիկիտաս, էր ի խուժադուժ երկրէն Գոթացւոց, յայնկոյս գետոյն մեծի Դանուբայ, ի ժամանակս մեծի արքային սրբոյն Կոստանդիանոսի։
APIB 1 եւ էր հա՛ւատովն քրիստոնեայ խրատեալ ի մեծէն թէոփիլոսէ գա՛ւթացւոց ե(պիսկոպո)սէն։ Որ էր մի եւ նա. զճ՟ եւ ժը՟ հայրապետացն որ ի նիկիայ։
- հաւատ, -ոյ, -ք, -ոց faith, belief, creed
- խրատեմ, -եցի to admonish, instruct
- NB the spelling of գա՛ւթացւոց for Գոթացոց, a kind of hypercorrection
- զճ՟ եւ ժը՟ = 318, which is fully spelled out below
B Եւ էր խրատեալ եւ ուսեալ զուղղափառ հաւատս քրիստոնէութեան յերանելոյն Թէոփիլոսէ Գոթացոց եպիսկոպոսէն, որ էր մի ի յերեք հարիւր ութ եւ տասնիցն Նիկիոյ առաջին ժողովոյն։
- ուսեալ ուսանիմ, ուսայ, ուսիր to learn, study, be instructed
- ուղղափառ, -աց orthodox
- երեք հարիւր ութ եւ տասնիցն 318 (Meillet, Altarm. Elementarbuch, § 78)
- առաջին, առաջնում, -ջնոյ, -ջնմէ, -ջնոց first, ancient
- ժողով, -ոց assembly, council, synod
And several lines later Ulfilas is mentioned. Here are images from APIB 1 and 2:
APIB 1, p. 112
APIB 2, p. 127 (cont.)
APIB 2, p. 128
The texts, then, from APIB 1 and Bayan are:
APIB 1 Եւ յետ մահուանն թէոփիլոսի. եղեւ եպ(իսկոպո)ս ուրփիլոս յայնմ աշխարհին գո՛թացւոց. եւ գիր եւս արար այնմ լեզուին։ եւ բազմացոյց զքրիստոնեայսն՝ յորոց մի էր եւս ս(ուր)բն նիկիտաս։
- յետ after
- մահ, -ու/-ուան, -ուց death
- եւս also, still, more
- բազմացուցանեմ, -ուցի to enlarge, increase, multiply
B Եւ յետ մահուանն Թէոփիլոսի եղեւ Ուրփիլոս եպիսկոպոս Գոթացւոց, եւ գիրս եւս երեւեցոյց այնմ բարբառոյն եւ ընդարձակագոյն ուսոյց զխուժադուժ ազգն եւ բազմացոյց զքրիստոնէութիւնն, յորոց էր եւ սուրբն Նիկիտաս։
- երեւեցոյց երեւեցուցանեմ, -ուցի to cause to appear, show, produce
- բարբառ, -ոյ speech, language, dialect
- ընդարձակագոյն larger, vast, very long, lengthy
- ուսուցանեմ, ուսուցի to teach, instruct (cf. above ուսանիմ)
Now here are some selections from the metaphrastic version of the hagiography in Greek and Georgian. These texts, rather more detailed than the Armenian above, line up closely, but differ a bit in vocabulary (cf. φίλτρον სარწმუნოებაჲ). The Greek is from PG 115, cols. 705, 708, §§ 1 and 3 (see beginning here) and the Georgian is from Nargiza Goguaże, ძველი ქართული მეტაფრასული კრებულები სექტემბრის საკითხავები, ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები 7 (Tbilisi, 1986), this part beginning here at TITUS. Due to the length of these extracts added to the Armenian above, I have been more sparing than usual in the amount of lexical help I have supplied.
From § 1
Ἴσασι πάντες τὸν ποταμὸν Ἴστρον μεγέθει καὶ εὐθηνίᾳ, ὅσα φέρουσι, τὸ περιβόητον ἔχοντα, ὃν καὶ Δανούβιον ἡ ἐπιχώριος οἴδε γλῶττα καλεῖν.
უწყიან ყოველთა მდინარე ისტროჲ სიდიდითა და იეფობითა, რაოდენი მოაქუს მდინარეთა მქონებელი საჩინოებისაჲ, რომლისაჲ დანუბ წოდებაჲ იცის მსოფლიომან ენამან.
- იეფობაჲ abundance
- საჩინოებაჲ distinction, brightness
…
Οὗτος οὖν ὁ θαυμαστὸς Νικήτας, Γοτθικῶν σπερμάτων ἐκφὺς καὶ τιμὴν τὴν πρώτην παρ᾽ ἐκεῖνοις λαχὼν
ამათ გუთთა თესლისაგან საკჳრველი ესე ნიკიტა აღმოეცენა და პირველობისა პატივი ხუდა მათ მიერ.
- თესლი seed
- საკჳრველი wondrous
- აღმოცენება to sprout, grow, come up
- ხუდომა to be bestowed
διά τε τὸ περιφανὲς τοῦ γένους καὶ τὴν ἄλλην τοῦ σώματός τε καὶ τῆς ψυχῆς εὐφυῖαν ὅσην καὶ δεξιότητα, οὐ Γότθου ἦν τὸν βίον, οὐ τοὺς τρόπους, οὐδὲ τὴν πίστιν.
ხოლო ტომთა საჩინოებისათჳსცა და სხჳსა სულისა და ჴორცთა აზნაურებისა და სიმარჯჳსა არა გუთ იყო ცხორებითა, არცა სახითა, არცა სარწმუნოებითა;
- აზნაურებაჲ honor, nobility
- სიმარჯუეჲ goodness, kindness; proficiency
Ἐνίκα γὰρ ἡ μὲν γνώμη τὸ γένος, τὸ δὲ εἰς Χριστὸν φίλτρον τὴν βάρβαρον δόξαν, ὁ δὲ τῶν ἀρετῶν ἔρως τὴν Γότθικὴν ἀκρασίαν καὶ ἀγριότητα.
რამეთუ ცნობაჲ სძლევდა თჳთებასა, ხოლო ქრისტეს მიმართი სარწმუნოებაჲ ბარბაროზებრსა ნებასა და სათნოებათა ტრფიალებაჲ გუთებრივსა უზავ-ველურებასა.
- ძლევა to conquer
- ნებაჲ will, wish
- სათნოებაჲ goodness, virtue
- ტრფიალებაჲ love
- უზავ-ველურებაჲ irreconcilability, unruliness, implacability
From § 3
Οὔρφιλος δὲ διάδοχος μὲν τῶν ἀρχιερατικῶν θεσμῶν ἐχρημάτιζε Θεοφίλου, συμπαρὼν δὲ αὐτῷ πάλαι κατὰ τὴν Νίκαιαν καὶ τὰ ἴσα φρονῶν,
ხოლო ურფილოს იყო მონაცვალე მღდელთმთავრობისა შჯულთა თეოფილესთა, ვითარცა ძუელვე მის თანა ყოფილი ნიკეას და სწორ მზრახვალი მისი,
- მონაცვალეჲ inheriting, inheritor
- სწორი similar, like
- მზრახვალი counseling, advising, speaking
συνήδρευσεν ὕστερον καὶ οἷς ὅτ᾽ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἁγία καὶ οἰκουμενικὴ δευτέρα συνεκροτήθη σύνοδος.
რომელი თანა-მოდასე იქმნა უკუანაჲსკნელ კრებასა მას წმიდასა მსოფლიოდ მეორესა კოსტანტინოპოლის შეკრებულსა.
- თანა-მოდასეჲ similar, like
- უკუანაჲსკნელი last
Οὗτος ἀνὴρ λόγιός τε καὶ νουνεχὴς ὢν, τύπους γραμμάτων καὶ ἀπηχήσεις αὐτῶν τῇ Γότθικῇ συμβαίνοντας ἐξεῦρε φωνῇ·
ამან კაცმან ვითარცა გონიერმან და სიტყჳერმან სახენი ასოთანი და ჴმიანობანი მათნი შესატყჳსად მოუპოვნა გუთთა ენასა,
- ასოჲ letter
- ჴმიანობაჲ pronunciation, sound
- შესატყჳსი corresponding
- მოპოვნება to invent (also, to win, earn)
τούτοις τε τὴν ἱερὰν ἡμῶν Γραφὴν καὶ θεόπνευστον ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος εἰς τὴν Γότθικὴν γλῶσσαν μεταβαλὼν τοὺς ὁμοφίλους ἐκμανθάνειν πάσῃ σπουδῇ παρεσκεύασε.
რომლითა წმიდანი და ღმრთივ სულიერნი წერილნი ჩუენნი ელადელთაგან გუთთა ენად მიცვალებითა ყოველთა თანა-მეტომეთა მისთა მოსწრაფებით სწავლად მოუმზადნა.
- მიცვალებაჲ death (?!)
- თანა-მეტომაჲ compatriot
- მოსწრაფებაჲ effort, striving
- მომზადება to prepare
(Apologia: Some background on the writing of this post. I wrote most of this post and translated the text when under the impression that there was not yet any English translation of it. I had stumbled upon Nau’s article while perusing the Syriac contents of ROC at Aramaico. But on the day I was finishing up the post, I happened to be looking at something completely unrelated in The Hidden Pearl, vol. 2, and I found to my surprise that there was a partial translation of this text in English! (If I had noticed it there before, I’d forgotten.) It will be found there on p. 258. Even though the translation below is not, then, the first English witness to this interesting text, it is, I think, the first complete English translation, and so I have decided to go ahead and share it. Being freely accessible online, it may also bring word of this text to a broader audience, and the other remarks and the vocabulary list will perhaps be of interest and use to some readers.)
Some time ago I published and translated two related notes in Syriac on some meteorological events from the sixteenth century (see also a later weather report in Syriac here). It happens that a more momentous sixteenth-century cosmic event, complete with a plague, was also recorded in Syriac: the Great Comet of 1577. The industrious François Nau first brought attention to the text with his publication and FT in his “Une description orientale de la comête de novembre de 1577,” ROC 27 (1929-1930): 212-214 (available here). Below I give the Syriac text, which is written in rhymed prose, followed by an English translation (which is not in rhymed prose!).
Comets are discussed here and there in Syriac cosmological literature. For example, in the Syriac version of the De Mundo, Sergius of Rēšʿaynā simply uses the Greek word (qwmṭʾ, qwmṭs; see McCollum, A Greek and Syriac Index to Sergius of Reshaina’s Version of the De Mundo, p. 104). Similar to the term below, Jacob bar Shakko has kawkbē ṣuṣyānāyē (see F. Nau, “Notice sur le livre des trésors de Jacques de Bartela, Évèque de Tagrit,” Journal Asiatique, 9th series, 7 (1896): 286-331, here 328). Similar is Bar ʿEbrāyā’s language in his “Book of Meteorology” in the Butyrum Sapientiae; see H. Takahashi, Aristotelian Meteorology in Syriac, pp. 148-149, 190-191. Via Bar ʿEbrāyā, too, we have the same terminology in a Syriac fragment based on “Ptolemy’s” Liber fructus; the fragment begins, āmar gēr Pṭolomos ba-ktābēh haw d-asṭrologia pērā qrāy(hy) (see F. Nau, “Un fragment syriaque de l’ouvrage astrologique de Claude Ptolémée intitulé le livre du fruit,” ROC 28 (1931-1932): 197-202, avail. here). (See further Payne Smith, Thes. Syr. col. 3382.)
Syriac text from ROC 27, p. 213
The events here are dated beginning in Tišrin II, 1889 AG, which corresponds to November, 1577 CE. The plague at the end of the text is dated throughout the years 1890-1893 AG (= 1578/9-1581/2 CE).
In the year 1889 of Alexander, Greek king,
A marvelous comet appeared in the west.
On Friday, the 8th of the month Tišrin II,
We saw a wonder that we had never before heard of,
And its cometness was not like the light of stars,
[Nor] as the tails [of comets] that people had seen in various generations:
No, it was a marvel full of wonder and a marvel of marvels.
It lasted and continued about fifty days.
The size of its tail was undoubtedly thirty cubits,
And its width was surely about two of our spans.
The color of its tail was like the color of the sun, which crosses our houses.
From the windows praise the Lord forever!
And in the year 1890 [AG], in the next year, a plague occurred
In Gāzrat Zabday, and numberless people died,
Also in Amid, Mosul, and in every city and every province:
[It lasted] a year, two, three, and four, each and every year.
For students of Syriac, here is a running list of vocabulary to the text:
ṣuṣyānāyā lock-like, having locks (of hair) < ṣuṣitā lock of hair (cf. “comet” κομήτης < κόμη)
dummārā marvel, wonder
sbh D to liken (here pass. ptcp)
ṣuṣyānutā cometness
dunbtā tail
te/ahrā wonder, miracle
puššākā uncertainty (d-lā puššākā certainly, undoubtedly)
ammtā cubit
zartā span (½ cubit)
ptāyā width
gawnā (cstr ES gon, WS gwan; see Nöldeke § 98) color, manner
bāttayn pl of baytā + 1cp
kawwtā window (in BibAram Dan 6:11)
hepktā d-ša(n)tā the following year
mawtānā plague, pestilence
Gāzrat Zabday cf. Payne Smith, Thesaurus Syriacus, cols. 702-703; Wright, Cat. Syr. Brit. Mus., vol. 3, p. 1339)
uḥdānā province
šnā abs of ša(n)tā
Liv Ingeborg Lied (here), taking as a starting point a recent article by Alin Suciu, has recently made some important remarks on 4 Ezra in Syriac. Here I would like to add a little about this text in Old Georgian. First, note these editions, with the sigla that I will use below:
- AB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Athos Manuscript,” Harvard Theological Review 22 (1929): 57–105.
- JB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Jerusalem Manuscript,” Harvard Theological Review 19 (1926): 299–375.
- JL = K. Danelia, S. Č’xenkeli, and B. Šavišvili, ქართული ლექციონარის პარიზული ხელნაწერი/Парижская рукопись грузинского лекционария, vol. 1 (Tbilisi, 1987), vol. 2 (Tbilisi, 1997). Available at TITUS here.
- OJ = Cʻiala Kʻurcʻikiże, ძველი აღთქმის აპოკრიფების ქართული ვერსიები (X-XVIII სს. ხელნაწერთა მიხედვით), vol. 1 (Tbilisi, 1970). Available at TITUS here.
- Michael Tarchnišvili, Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) I, CSCO 188-189 / Scr. Ib. 9-10 (Louvain, 1959); Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) II, CSCO 204-205 / Scr. Ib. 13-14 (Louvain, 1960).
The full book is available in AB, JB, and OJ. For these non-lectionary manuscripts, JB + AB ≈ OJ. Lied notes that parts of 4 Ezra appear in some Syriac lectionaries, and we see the same phenomenon in Georgian. The Georgian lectionary includes 5:22-30 and 8:6-36. For the verses as numbered in JL, which agree with the usual numbering, note:
The numbering in Blake’s editions differs from both of these and is produced as-is below.
As an example of the variety that we find in these texts, I offer a text sample of 4Ezr 5:22-30 according to JL, OJ, JB, and AB. (No judgement on textual primacy is necessarily implied in this order.) As usual when multiple textual versions are compared, various differences (grammatical constructions, constituent order, vocabulary, etc.) become manifest. (Not all of these are observable in English translations of those versions, of course.) As will be seen, there are some notable variants across these Georgian versions. In her post, Lied rightly stresses that “[t]here is still much research to be done on the reception history of 4 Ezra in the Christian East”. This research must include Old Georgian. I hope that the text sample given below, supplied with an English translation for those who do not read Georgian, will show that the Georgian witnesses to 4 Ezra certainly merit inclusion in any textual discussion of the book, whatever the language from which they were translated.
In the Georgian lectionary, the text below is read on Epiphany. In Tarchnišvili’s ed., the reading is introduced with the words ა : საკითხავი : ეზრა წინაჲსწარმეტყუელისაჲ :, “Reading I: Ezra the Prophet”. Barring punctuation and a minor orthographic difference (სიძულვილით instead of სიძულილით), the incipit and desinit of the passage (which is all Tarchnišvili gives) match JL. I have made a few changes to align the verses with JL; such places are marked with *. I have changed გან to -გან in Blake’s editions. First I give each text with an English translation, verse-by-verse, and then after that, for students of Old Georgian I supply the texts with notes on vocabulary and grammar at the first appearance of given forms.
5:22
JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,
And my heart took in the law of knowledge. I also began to speak from it before the angel.
OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.
JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *
And my heart put on the soul of knowledge. Then I also began to speak before the Most High.
AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.
5:23
JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;
And I said, “Lord, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.
OJ3:23 და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.
JB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.
AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.
5:24
JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.
OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.
JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.
AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.
5:25
JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.
And from all the abysses of the earth and from the seas you have honored for yourself a single one, and from all the built-up cities you have made a chosen one for yourself, and you have made Zion holy.
OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი;
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.
JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.
AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.
And from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.
5:26
JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.
And from all the birds created you name [named?] for yourself one dove, and from all the things you created you have found one sheep pleasing.
OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.
JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.
And from all the created birds you have named for yourself a dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.
AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all created animals you have found one sheep pleasing for yourself.
5:27
JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.
And from everyone you brought into existence you made an elect people, your people Israel, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.
OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.
JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, your own, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you loved.
AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.
5:28
JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have scattered that one, your only begotten, among everyone.
OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.
JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.
AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed all your only begotten, and among everyone.
5:29
JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.
And you have trodden underfoot those who interchange your law.
OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …
And you have trodden underfoot those who oppose your law, and them that believe your law…
JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
And those who oppose your law tread underfoot them that believe your law.
AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
Those who oppose your law tread underfoot, too, them that believe your law.
5:30
JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”
OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”
JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”
AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻
Well, you really hated your people: the punishment should be at your hands.”
Finally, for students of old Georgian:
5:22
JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,
- შთა-ი-ხუ-ა aor 3sg შთახუმა to take (down)
- შჯული (სჯული) law
- მეცნიერებაჲ knowledge
- ვ-ი-წყ-ე aor 1sg წყება to begin
OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,
- შთა-ი-ცუ-ა aor 3sg შთაცუმა to clothe, put on
- მაღალი high
JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *
AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *
5:23
JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;
- მაღნარი grove (high) forest (cf. ტყეჲ forest)
- ხეჲ tree
- გამო-ი-რჩი-ე aor 2sg გამორჩევა to choose, select
- ვენაჴი vine
OJ3:23 და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,
JB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
5:24
JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;
OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *
JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
5:25
JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.
- უფსკრული abyss, bottomless (cf. ფსკერი ground, bottom)
- ა-დიდ-ე aor 2sg დიდება to praise, honor
- შე/ჱნებული built, constructed (for the root, cf. Arm. շինեմ to build; in Georgian note the sobriquet დავით აღმაშენებელი, David the Builder, Georgian king from 1089-1125)
- ჩინებული choice, lofty, noble
- ჰ-ყავ aor 2sg ყოფა to make
OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ
- შენდად სიონი;
- ყუავილი flower
- შროშანი lily (MP sōsan [for Sogdian, cf. ms C2 83v2, with Sims-Williams’ note on p. 163], Aram šōšan (Syr šawšantā), Arm շուշան)
- გან-ა-დიდ-ე aor 2sg განდიდება to enlarge, increase
- მდინარეჲ river
JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.
AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.
5:26
JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.
- დაბადებული created, creature
- მფრინველი bird (cf. მფრინვალეჲ flying)
- სახელ-ს-დებ pres 2sg სახელ-დება to name (the aor 2sg სახელ-ს-დევ, which differs in only one letter, would agree with the other Georgian versions, but note the acc ტრედსა ერთსა here and in the other versions)
- ტრედი dove
- სათნო ი-ყავ aor 2sg სათნო-ყოფა to find pleasing, enjoy (სათნოჲ pleasant, pleasing)
ცხოვარი sheep
OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;
- ცაჲ heaven, sky
- სახელ-ს-დევ aor 2sg სახელ-დება to name (but with the aor why is ტრედსა ერთსა acc?)
- საცხოვარი animal, cattle, sheep
JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.
AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.
5:27
JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.
- შექმნული made, prepared
- საზეპუროჲ chosen
- გამოცდილი chosen
- ნათესავი generation, people
- მო-ჰ-მადლ-ე aor 2sg მომადლება to give, grant
- შე-ი-ყუარ-ე aor 2sg შეყუარება to love, cherish
OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.
JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:
AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:
5:28
JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.
- მი-გ-ი-ცემ-იეს perf 2sg მიცემა to give
- ა-გინ-ე aor 2sg გინება to scold, reprimand, rebuke, malign
- ძირი root
- და-ა-ბნი-ე aor 2sg დაბნევა to scatter, disperse, cast away (NB ე/ი umlaut)
- მხოლოდ-შობილი only begotten
OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.
- გან-ა-ბნი-ე aor 2sg განბნევა to scatter, disperse (as above, NB ე/ი umlaut)
JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.
AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.
5:29
JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.
- და-ს-თრგუნ-ე aor 2sg დათრგუნვა to tread underfoot
- მცვალებელი interchanging, exchanging
OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …
- და-ს-თრგუნ-ე-ნ aor 2sg N დათრგუნვა to tread underfoot
- მაცილობელი fighting, quarrelsome
- მორწმუნეჲ believing, faithful
JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
- და-ს-თრგუნ-ვ-ენ pres 3pl O3 დათრგუნვა to tread underfoot
AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
5:30
JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.
- სიძულილი hatred (and as v.n., to hate)
- მო-ი-ძულ-ე aor 2sg მოძულება to hate (w/ the preverb uses a direct construction, but w/o — სიძულილი — uses an indirect construction)
- ჯერ-არს to be reasonable, suitable, necessary
- სწავლა to punish (also, to teach)
OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.
JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻
AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻
This is our second passage from the Georgian Book of Adam in OGPS, the first being № 26, where some basic data about the text will be found. The text for today is from p. 111.18-27 in the edition (the paragraphs are not numbered in the ed., but they are in Mahé’s FT; these at least roughly correspond to the paragraph numbers in Stone’s ed. and tr. of the Armenian version: see The Penitence of Adam, CSCO 429, p. 4//430, p. 3). Below I give the Georgian text, broken into smaller chunks and accompanied by Mahé’s FT and some vocabulary notes, and finally an ET follows.
ესე რა ესმა ევას, რამეთუ ეშმაკი არს, რომელმანცა აცთუნა იგი, დავარდა იგი წინაშე მისსა,
Quand Ève entendit cela, que c’était le diable qui l’avait trompée, elle tomba devant lui
- ა-ცთუნ-ა aor 3sg ცთუნება to tempt, deceive, seduce
- და-ვარდ-ა aor 3sg დავრდომა to fall down (cf. დავრდომილსა below)
ხოლო ადამს ორ წილ ექმნა სალმობაჲ იგი ევაჲსი, რამეთუ ხედვიდა იგი მას დავრდომილსა ქუეყანასა ზედა ვითარცა მკუდარსა.
et la douleur d’Adam pour Ève en fut doublée, car il la voyait tombée par terre comme une morte.
- წილი part, lot
- სალმობაჲ pain, grief, sorrow
- ხედვ-იდ-ა impf 3sg ხედვა to see
- დავრდომილი fallen down
- მკუდარი dead
შეჭუვნა და თქუა დიდითა კუნესითა, ჴმა-ყო:
Il s’affligea et dit en s’écriant dans un grand gémissement:
- შე-ჭუვნ-ა aor 3sg შეჭუვნება to be/become sad, sorry, sorrowful
- კუნესაჲ moaning, groaning, sighing
- ჴმა-ყო aor 3sg ჴმა-ყოფა to cry out
“ვაჲ შენდა, მბრძოლსა მაგას ჩუენსა, რაჲ ბოროტი გიყავთ შენ, რამეთუ შენითა შეტყუვილითა იყო გამოჴდაჲ ჩუენი სამოთხით.
Malheur à toi, notre ennemi! Quel mal t’avons-nous fait? Car c’est par tes calomnies que s’est produite notre sortie du paradis.
- მბრძოლი fighter, warrior, combatant, enemy
- გ-ი-ყავ-თ aor 1pl O2 ყოფა to do
- შეტყუვილი deception, lying, cheating
- გამოჴდაჲ casting out, chasing away, expulsion
- სამოთხეჲ garden (for this and the previous word, cf. the sentence from Kurc’ikiże, ქართულის ვერსიები აპოკრიფებისა მოციქულთა შესახებ, 31.34-35, cited in Sarjveladze-Fähnrich 147b s.v. გამოჴდაჲ: შენ ჰყავ პირველისა მის კაცისა გამოჴდაჲ სამოთხით “Du hast den ersten Menschen aus dem Paradies verstoßen”)
უკუეთუ ჩუენ განგაგდეთ შენდა ჩუენდა მომართ არს მდურვაჲ შენი?
Est-ce parce que nous t’aurions (fait) chasser que tu as contre nous ta colère?
- გან-გ-ა-გდ-ე-თ aor 1pl O2 განგდება to cast out, throw away
- მდურვაჲ charge, accusation, reproach
ანუ ჩუენ მიერ მოგეძრცუა დიდებაჲ შენი?
Et (serait-ce) par nous que ta gloire t’aurait été ravie?
- მო-გ-ე-ძრცუ-ა aor pass 3sg O2 მოძრცუა (or მოძურცა?) to rob, steal, plunder (words built on the same root, but with a different preverb, include აღძრცჳლი stolen, plundered; აღძურცაჲ plundering; განმძრცუელი robber; განუძრცუელი not plundered, looted; განძრცუაჲ plundering, looting)
ანუ სადამე ჩუენითა შექმნითა ეგრეთ ნაკლულევან ხარ, ანუ ჩუენ ხოლო ვართა დაბადებულნი ღმრთისანი, რამეთუ ჩუენ ხოლო გუბრძავ{თ}?”
Est-ce, en quelque façon, de notre fait que tu es en telle misère? Ou sommes-nous les seules créatures de Dieu, pour que tu nous combattes seuls?
- სადამე sometime, anytime, once, soon
- შექმნაჲ making, causing
- ნაკლულევანი lacking, incomplete, poor
- ვ-არ-თ-ა pres 1pl ყოფა to be + interr. particle
- დაბადებული created, creature, creation
- გუ-ბრძავ{-თ} K’urc’ikiże’s text has გუბრძავთ (variant given in A: გვბძავთ; not helpful), and Mahé translates this sentence: “Est-ce, en quelque façon, de notre fait que tu es en telle misère? Ou sommes-nous les seules créatures de Dieu, pour que tu nous combattes seuls?” The Armenian (ed. Stone) has for the last part of the sentence զի մարտնչիս ընդ մեզ ի տարապարտուց “that you fight with us for no reason” (the Latin [ed. Meyer], textually unrelated directly, of course, has quid persequeris nos, inimice, usque ad mortem impie et invidiose?) On the basis of the Armenian, we would expect the Georgian verb to be pres 2sg O1pl, that is, გუბრძავ (with no -თ). The form as given in the edition can only be analyzed as pres 2pl O1pl, a plural subject does not fit the context. An unheralded shift to second-person plural with the devil and his fallen angels in view seems unlikely. (Pres 1pl O2 would be გბრძავთ.) So the -თ, which can only mark the number of the subject, must be an error, and indeed Mahé (p. 234) notes that we should read გუბრძავ, not გუბრძავთ.
(Many thanks to Kevin Tuite and Jost Gippert for discussing the last verb form with me.)
Here is an English translation of the passage:
When Eve heard that it was the devil who had deceived her, she fell down before him, but Eve’s sorrow was doubled for Adam, for he was seeing her fallen down like a corpse. He was sad and said with great sorrow, he cried out, “Damn you, enemy of ours! What evil have we done to you that our expulsion from the garden was due to your deception? If we have cast you out, is this the reason for your reproach against us? Or has your glory been stolen by us? Or are you somehow by our doing lacking something, or are we alone God’s creations that you are fighting only against us?”
hmmlorientalia 