Share this:

Liv Ingeborg Lied (here), taking as a starting point a recent article by Alin Suciu, has recently made some important remarks on 4 Ezra in Syriac. Here I would like to add a little about this text in Old Georgian. First, note these editions, with the sigla that I will use below:

• AB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Athos Manuscript,” Harvard Theological Review 22 (1929): 57–105.
• JB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Jerusalem Manuscript,” Harvard Theological Review 19 (1926): 299–375.
• JL = K. Danelia, S. Č’xenkeli, and B. Šavišvili, ქართული ლექციონარის პარიზული ხელნაწერი/Парижская рукопись грузинского лекционария, vol. 1 (Tbilisi, 1987), vol. 2 (Tbilisi, 1997). Available at TITUS here.
• OJ = Cʻiala Kʻurcʻikiże, ძველი აღთქმის აპოკრიფების ქართული ვერსიები (X-XVIII სს. ხელნაწერთა მიხედვით), vol. 1 (Tbilisi, 1970). Available at TITUS here.
• Michael Tarchnišvili, Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) I, CSCO 188-189 / Scr. Ib. 9-10 (Louvain, 1959); Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) II, CSCO 204-205 / Scr. Ib. 13-14 (Louvain, 1960).

The full book is available in AB, JB, and OJ. For these non-lectionary manuscripts, JB + AB ≈ OJ. Lied notes that parts of 4 Ezra appear in some Syriac lectionaries, and we see the same phenomenon in Georgian. The Georgian lectionary includes 5:22-30 and 8:6-36. For the verses as numbered in JL, which agree with the usual numbering, note:

• JL 5:22-30 = OJ 3:22-30

• JL 8:6-36 = OJ 6:6-36

The numbering in Blake’s editions differs from both of these and is produced as-is below.

As an example of the variety that we find in these texts, I offer a text sample of 4Ezr 5:22-30 according to JL, OJ, JB, and AB. (No judgement on textual primacy is necessarily implied in this order.) As usual when multiple textual versions are compared, various differences (grammatical constructions, constituent order, vocabulary, etc.) become manifest. (Not all of these are observable in English translations of those versions, of course.) As will be seen, there are some notable variants across these Georgian versions. In her post, Lied rightly stresses that “[t]here is still much research to be done on the reception history of 4 Ezra in the Christian East”. This research must include Old Georgian. I hope that the text sample given below, supplied with an English translation for those who do not read Georgian, will show that the Georgian witnesses to 4 Ezra certainly merit inclusion in any textual discussion of the book, whatever the language from which they were translated.

In the Georgian lectionary, the text below is read on Epiphany. In Tarchnišvili’s ed., the reading is introduced with the words ა : საკითხავი : ეზრა წინაჲსწარმეტყუელისაჲ :, “Reading I: Ezra the Prophet”. Barring punctuation and a minor orthographic difference (სიძულვილით instead of სიძულილით), the incipit and desinit of the passage (which is all Tarchnišvili gives) match JL. I have made a few changes to align the verses with JL; such places are marked with *. I have changed გან to -გან in Blake’s editions. First I give each text with an English translation, verse-by-verse, and then after that, for students of Old Georgian I supply the texts with notes on vocabulary and grammar at the first appearance of given forms.

5:22

JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,
And my heart took in the law of knowledge. I also began to speak from it before the angel.

OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.

JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *
And my heart put on the soul of knowledge. Then I also began to speak before the Most High.

AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.

5:23

JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;
And I said, “Lord, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.

OJ3:23  და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.

JB2.2.1  და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.

AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.

5:24

JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

5:25

JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.
And from all the abysses of the earth and from the seas you have honored for yourself a single one, and from all the built-up cities you have made a chosen one for yourself, and you have made Zion holy.

OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი;
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.
And from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

5:26

JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.
And from all the birds created you name [named?] for yourself one dove, and from all the things you created you have found one sheep pleasing.

OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.

JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.
And from all the created birds you have named for yourself a dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.

AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all created animals you have found one sheep pleasing for yourself.

5:27

JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.
And from everyone you brought into existence you made an elect people, your people Israel, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, your own, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you loved.

AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

5:28

JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have scattered that one, your only begotten, among everyone.

OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.

JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.

AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed all your only begotten, and among everyone.

5:29

JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.
And you have trodden underfoot those who interchange your law.

OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …
And you have trodden underfoot those who oppose your law, and them that believe your law…

JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
And those who oppose your law tread underfoot them that believe your law.

AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
Those who oppose your law tread underfoot, too, them that believe your law.

5:30

JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻
Well, you really hated your people: the punishment should be at your hands.”

Finally, for students of old Georgian:

5:22

JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,

• შთა-ი-ხუ-ა aor 3sg შთახუმა to take (down)
• შჯული (სჯული) law
• მეცნიერებაჲ knowledge
• ვ-ი-წყ-ე aor 1sg წყება to begin

OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,

• შთა-ი-ცუ-ა aor 3sg შთაცუმა to clothe, put on
• მაღალი high

JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *

AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *

5:23

JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;

• მაღნარი grove (high) forest (cf. ტყეჲ forest)
• ხეჲ tree
• გამო-ი-რჩი-ე aor 2sg გამორჩევა to choose, select
• ვენაჴი vine

OJ3:23  და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,

JB2.2.1  და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.

AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.

5:24

JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;

• იატაკი ground, earth

OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *

JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.

AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.

5:25

JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.

• უფსკრული abyss, bottomless (cf. ფსკერი ground, bottom)
• ა-დიდ-ე aor 2sg დიდება to praise, honor
• შე/ჱნებული  built, constructed (for the root, cf. Arm. շինեմ to build; in Georgian note the sobriquet დავით აღმაშენებელი, David the Builder, Georgian king from 1089-1125)
• ჩინებული choice, lofty, noble
• ჰ-ყავ aor 2sg ყოფა to make

OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ

• შენდად სიონი;
• ყუავილი flower
• შროშანი lily (MP sōsan [for Sogdian, cf. ms C2 83v2, with Sims-Williams’ note on p. 163], Aram šōšan (Syr šawšantā), Arm շուշան)
• გან-ა-დიდ-ე aor 2sg განდიდება to enlarge, increase
• მდინარეჲ river

JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.

AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.

5:26

JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.

• დაბადებული created, creature
• მფრინველი bird (cf. მფრინვალეჲ flying)
• სახელ-ს-დებ pres 2sg სახელ-დება to name (the aor 2sg სახელ-ს-დევ, which differs in only one letter, would agree with the other Georgian versions, but note the acc ტრედსა ერთსა here and in the other versions)
• ტრედი dove
• სათნო ი-ყავ aor 2sg სათნო-ყოფა to find pleasing, enjoy (სათნოჲ pleasant, pleasing)
  ცხოვარი sheep

OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;

• ცაჲ heaven, sky
• სახელ-ს-დევ aor 2sg სახელ-დება to name (but with the aor why is ტრედსა ერთსა acc?)
• საცხოვარი animal, cattle, sheep

JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.

AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.

5:27

JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.

• შექმნული made, prepared
• საზეპუროჲ chosen
• გამოცდილი chosen
• ნათესავი generation, people
• მო-ჰ-მადლ-ე aor 2sg მომადლება to give, grant
• შე-ი-ყუარ-ე aor 2sg შეყუარება to love, cherish

OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.

JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:

• საკუთარი (one’s) own

AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:

5:28

JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.

• მი-გ-ი-ცემ-იეს perf 2sg მიცემა to give
• ა-გინ-ე aor 2sg გინება to scold, reprimand, rebuke, malign
• ძირი root
• და-ა-ბნი-ე aor 2sg დაბნევა to scatter, disperse, cast away (NB ე/ი umlaut)
• მხოლოდ-შობილი only begotten

OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.

• გან-ა-ბნი-ე aor 2sg განბნევა to scatter, disperse (as above, NB ე/ი umlaut)

JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.

AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.

5:29

JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.

• და-ს-თრგუნ-ე aor 2sg დათრგუნვა to tread underfoot
• მცვალებელი interchanging, exchanging

OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …

• და-ს-თრგუნ-ე-ნ aor 2sg N დათრგუნვა to tread underfoot
• მაცილობელი fighting, quarrelsome
• მორწმუნეჲ believing, faithful

JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.

• და-ს-თრგუნ-ვ-ენ pres 3pl O3 დათრგუნვა to tread underfoot

AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.

5:30

JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.

• სიძულილი hatred (and as v.n., to hate)
• მო-ი-ძულ-ე aor 2sg მოძულება to hate (w/ the preverb uses a direct construction, but w/o — სიძულილი — uses an indirect construction)
• ჯერ-არს to be reasonable, suitable, necessary
• სწავლა to punish (also, to teach)

OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.

JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻

AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻

Share this:

Since we are at Purim’s doorstep, here are a few verses from Esther in Old Georgian with vocabulary and some notes. The only version of the book accessible and known to me is that in the so-called Mcxeta Bible, more varied and more lately compiled than the Oshki/Jerusalem text and the old lectionaries. (An electronic edition of the Mxceta Bible is available at TITUS here.)

The book of Esther in the Greek Bible is known not only for having six parts that do not correspond to anything in the Masoretic text, but also for having two distinct versions, the “LXX” or “Old Greek” version and the “alpha text”. For some details, including edition history, see D.J.A. Clines, The Esther Scroll, chapters 6, 7, and the appendix, parts of which should be available for some people, at least, here. See also Swete, Introduction to the Old Testament in Greek, pp. 257-259, and T.M. Law, When God Spoke Greek, pp. 63-64. Hanhart’s Göttingen edition of Esther includes both texts, as do the Cambridge Septuagint and Lagarde, Librorum veteris testamenti canonicorum pars prior graece. The NETS English version of both texts is available here.

The passage we are concerned with is numbered 7:7-10 in (at least most) English Bibles and in the Georgian edition referred to above. The two Greek texts are numbered differently from each other in all of the editions I have looked at (and NETS), but they will be found in Hanhart’s ed. on pp. 183-185, in the Cambridge Septuagint here and here, and in Lagarde here. For a few more notes, see Field here. (If you’d like a visual aid for the biblical scene just before this one, see Ernest Normand’s here and Doré’s here. A 14th-century miniature from Vind. Pal. 1191 with Haman hanging is available through HMML’s Vivarium here, and Barry Moser’s rendering of Haman standing before the gallows is here.)

I had not read any of Esther in Georgian until recently and when comparing the Georgian text of the Mcxeta Bible with the two Greek versions I was struck by how much this Georgian version is an amalgamation of the two Greek texts: it follows neither absolutely. Before any conclusion about this can be reached, the entire book must be studied, of course, alongside the Greek texts and the thick apparatūs critici of the aforementioned editions, as well as the Armenian version. But for now, we can confirm that at least for this passage, the Georgian version was not based on a text cleanly and simply like either the LXX Esther or the alpha-text Esther, but it shows features of both. Indeed, a color-coded edition — one much simpler than that recently executed for Faulkner’s Sound and the Fury; see also here and here — would show how apparently amalgamated this Georgian translation is.

Here, accompanied by some notes for vocabulary and grammar, is the text from TITUS, but with two places that seem to need correction in verse 7: ახლდნა > ახლდა and ევედრებთდა > ევედრებოდა.

7 და ზე ახლდა სმისაგან, განვიდა მტილად. ხოლო ამანს შეეშინა და შეუვრდა ფერჴთა დედოფლისათა. და დავარდა ცხედარსა მისსა ზედა. და ევედრებოდა დედოფალსა, რამეთუ ჰხედვიდა თავსა თჳსსა ბოროტსა შინა.

ზე up | ახლდ-ა aor 3sg ახლდომა to jump up | სმაჲ drinking, getting drunk | გან-ვიდ-ა aor 3sg განსლვა to go out, go forth | მტილი garden | შე-ე-შინ-ა aor 3sg (indir. vb) შეშინება to be afraid | შე-უ-ვრდ-ა aor 3sg შევრდომა to fall down | და-ვარდ-ა aor 3sg დავრდომა to fall down | ცხედარი bed | ე-ვედრებ-ოდ-ა impf 3sg ვედრება to ask, beg, implore | ჰ-ხედვ-ი-დ-ა impf 3sg ხედვა to see

8 ხოლო მეფემან მოაქცია მიერ მტილით სასმურადვე და იხილა ამან ცხედარსა ზედა დავრდომილი და ევედრებოდა დედოფალსა. ჰრქუა მეფემან: ვერ კმა-გეყოა შენ შეცოდება მეფისა, არამედ ცოლსაცა ჩემსა ჰმძლავრებ ჩემ წინაშე სახლსა შინა ჩემსა? ამანს რაჲ ესმა ესე; ჰრცხვენა პირსა წინაშე

მო-ა-ქცი-ა aor 3sg მოქცევა to (re)turn | სასმური drinking-place | ი-ხილ-ა aor 3sg ხილვა to see | დავრდომილი ptcp დავრდომა to fall down | კმა-გ-ე-ყო-ა aor 3sg O2 (+ interr ptcl) კმა-ყოფა to be enough for, satisfy | შეცოდება to sin against | ჰ-მძლავრებ pres 2sg მძლავრება to use force, violence with | ესმა aor 3sg (indir. vb) სმენა to hear | ჰ-რცხვენ-ა aor 3sg O3 რცხჳნება to shame | პირი face (here, the king’s); apparently reading Greek διετράπη τῷ προσώπῳ as “he was confounded at (his) face”

9 და თქუა ბუგათან, ერთმან მონათგანმან მისმან, საჭურისმან: აჰა, ძელი ეზოსა შინა მისსა, რომელი მომზადა ამან ერგასის წყრთა, რამეთუ მოეკვეთა იგი, რათა აღაგოს მარდოქე, რომელი იტყოდა მეფისათჳს კეთილსა. და თქუა მეფემან: დამოჰკიდეთ იგი მას!

საჭურისი eunuch | ძელი tree | ეზოჲ court, yard, house | მო-მზად-ა aor 3sg მომზადება to prepare | ერგასისი fifty | წყრთაჲ cubit | მო-ე-კვეთ-ა aor 3sg მოკვეთა to cut off, sever | აღ-ა-გ-ო-ს aor conj 3sg აღგება to put up (The word usually means to make, create; prepare; or load. It apparently corresponds to ἵνα κρεμάσῃ, but this is not the regular word for hanging. Cf. the following vocabulary word.) | დამო-ჰ-კიდ-ე-თ aor imv 2pl O3 დამოკიდება to hang (tr.)

10 და მოაბეს ამან მასვე ძელსა, რომელიცა მზა-ეყო მარდოქესთჳს. და* მიაქცია ღმერთმან ზრახვა მისი მისავე და სახლსა ზედა მისსა. და წარიჴადა** მეფემან ბეჭედი თჳსი ჴელისაგან მისისა და დაბეჭდეს ყოველსა საცხორებელსა ამანისასა. და მაშინ დასცხრა მეფე გულისწყრომისა მისისაგან

*On the following sentence, see the note below.

**For წარიჴადა მეფემან ბეჭედი თჳსი ჴელისაგან მისისა, cf. Gen 41:42.

მო-ა-ბ-ეს aor 3pl მობმა to fasten, bind on | მზა-ე-ყო aor 3sg მზა-ყოფა to prepare | მი-ა-ქცი-ა aor 3sg მიქცევა to turn back | ზრახვა sight, thought, intention | წარ-ი-ჴად-ა aor 3sg წარჴდა to pull off | ბეჭედი (signet-)ring | და-ბეჭდ-ე-ს aor 3pl დაბეჭდვა to seal | საცხორებელი possession(s) | და-ს-ცხრ-ა aor 3sg დაცხრომა to relax, let o.s. go | გულისწყრომაჲ anger

Note. Concerning the explanatory sentence და მიაქცია ღმერთმან ზრახვა მისი მისავე და სახლსა ზედა მისსა in verse 10, as far as I can tell, there is nothing in any Greek (or Armenian) witness to correspond to it. We might translate it, “And God returned his intention upon him and his household,” the pronominal references, I think, being for Haman, that is, God brought Haman’s plan to pass on himself and his own family. The language is familiar from at least a few other places:

Gen 8:11 JerLect
და მიაქცია მისავე ტრედმან მან
καὶ ἀνέστρεψεν πρὸς αὐτὸν ἡ περιστερὰ

1 Kg 13:6 Mcx
მოიქცა ჴელი მეფისა მისავე
ἐπέστρεψεν τὴν χεῖρα τοῦ βασιλέως πρὸς αὐτόν

2 Kg 1:5 Mcx
მიიქცეს მოციქულნი იგი მისავე
ἐπεστράφησαν οἱ ἄγγελοι πρὸς αὐτόν

Est 10:8
ღმერთმან მიაქცია ბოროტი მისი მისავე
God returned his evil to him (≈ nothing exactly in Greek Esther here)

Share this:

Again with the prophets, this time Isaiah. Here is part of the confrontation between the messenger of Sennacherib and the representatives of the people of Judea, where they tell him to speak to them in Aramaic, not in “Judean” in the hearing of the rest of the people (Isa 36:11). The Georgian version (Oški/Jerusalem, ed. Blake and Brière) is notable for having “in Persian” immediately before “in Aramaic”, and also for specifically mentioning the name/title Rab-šāqēh; the former characteristic is unique, as far as I know, and the latter agrees with the Syriac (and Hebrew) text, over against the Greek and Armenian (see below). This Georgian version does, however, have the extended question at the end of the verse, in agreement with the Greek and Armenian. What about სპარს-ებრ (spars-ebr, “in Persian”)? At the risk of seeming harebrained: One wonders if a wandering eye or ear of some Georgian scribe who had before him an Armenian version somehow inadvertently turned the combination of պարսպաւս (parspaws, “the wall”) and the ending -րէն (of ասորերէն and հրէարէն) into Պարսկերէն (Parskerēn, “in Persian”), which would be სპარს-ებრ in Georgian! The possibility may be present, but it is remote; I can, however, come up with no more likely explanation for now.

Here’s the text, with the phrases separated into lines for easy reading.

Isaiah 36:11 (Oški/Jerusalem)

და ჰრქუეს ჰრაფსაკს ელიაკიმ და სომნა და იოაქ˙

ეტყოდე მონათა შენთა სპარს-ებრ ასურ-ებრ.

რამეთუ მესმის ჩუენ.

და ნუ მეტყჳ ჩუენ ჰურია-ებრ˙

და რაჲ სარგებელ არს შენდა სიტყუაჲ ეგე ჰურია-ებრი ყურთა მიმართ ამის ერისათა.

რომელნი ესე წარმოსხდომილ არიან ზღუდეთა ზედა:

Vocabulary

• ჰრქუეს aor 3p რქუმა to say
• ეტყოდე pres imv 2s სიტყუა to speak
• მონაჲ servant
• სპარს-ებრ in Persian
• ასურ-ებრ in Aramaic
• მესმის pres 3s + 1(p) IO სმენა to hear (INV, i.e. “we hear”)
• მეტყჳ aor iter 2s + 1p IO სიტყუა to speak
• ჰურია-ებრ in Judean, Jewish (for ჰურიაჲ and its derivatives, cf. Armenian հրեայ, on which see Hübschmann, Armenische Gramm., 309)
• სარგებელი use, advantage
• ჰურია-ებრი Judean, Jewish
• ყური ear
• ერი people
• წარმოსხდომილი sitting (cf. წარმოჯდომილი in Sardshweladse-Fähnrich, 1503; both სხდომა and ჯდომა mean “to sit”)
• ზღუდეჲ wall

For those who are interested, here is the LT in Blake and Brière of the Georgian text:

Et dixerunt ad Hrap’sak Eliakim et Somna et Ioak’: Loquere servis tuis persice, hoc est syriace, quia audimus nos; et noli loqui nobis iudaice; et quid prodest tibi loqui verbum istud iudaicum ad aures huius populi, qui foris sedent super muris?

The words supplied for clarity they put in italics (as in the 1769 edition, but not that of 1611, of the King James Version and its successors). The “hoc est” following “persice” probably goes too far. It’s hard to imagine that Georgian hearers and readers would have heard სპარსებრ ასურებრ and simply equated the two as different names for the same language.

And finally, for convenience, here are the other texts for this verse that were mentioned above.

Hebrew

וַיֹּ֣אמֶר אֶלְיָקִים֩ וְשֶׁבְנָ֨א וְיֹואָ֜ח אֶל־רַב־שָׁקֵ֗ה דַּבֶּר־נָ֤א אֶל־עֲבָדֶ֨יךָ֙ אֲרָמִ֔ית כִּ֥י שֹׁמְעִ֖ים אֲנָ֑חְנוּ וְאַל־תְּדַבֵּ֤ר אֵלֵ֨ינוּ֙ יְהוּדִ֔ית בְּאָזְנֵ֣י הָעָ֔ם אֲשֶׁ֖ר עַל־הַחֹומָֽה׃

Greek

καὶ εἶπεν πρὸς αὐτὸν Ελιακιμ καὶ Σομνας καὶ Ιωαχ Λάλησον πρὸς τοὺς παῖδάς σου Συριστί, ἀκούομεν γὰρ ἡμεῖς, καὶ μὴ λάλει πρὸς ἡμᾶς Ιουδαϊστί· καὶ ἵνα τί λαλεῖς εἰς τὰ ὦτα τῶν ἀνθρώπων τῶν ἐπὶ τῷ τείχει;

Syriac

ܘܐܡܪ ܐܠܝܩܝܡ ܘܫܒܢܐ ܘܝܘܐܚ ܠܪܒ ܫ̈ܩܐ܂ ܡܠܠ ܥܡ ܥܒ̈ܕܝܟ ܐܪܡܐܝܬ ܡܛܠ ܕܫܡܿܥܝܢܢ܂ ܘܠܐ ܬܡܠܠ ܥܡܢ ܝܗܘܕܐܝܬ ܩܕܡ ܥܡܐ ܕܩܝܿܡܝܢ ܥܠ ܫܘܪܐ܂

w-emar elyāqim w-šebnā w-yoʔāḥ l-rab šāqē. mallel ʕam ʕabdā(y)k ārāmāʔit meṭol d-šāmʕinan. w-lā tmallel ʕamman ihudāʔit qdām ʕammā d-qāymin ʕal šurā.

Armenian

Եւ ասէ ցնա եղիակիմ, եւ սովմնաս, եւ յովաք. խօսեա́ց ընդ ծառայս քո ասորերէն՝ զի լսեմք, եւ մի́ խօսիր ընդ մեզ հրէարէն. եւ ընդէ՞ր խօսիս յականջս մարդկանս որ անկեալ կան զպարսպաւս։