Share this:

Some time ago I pointed out an Arabic/Garšūnī colophon with the phrase, “sinking in the sea of sin,” and I have since found another example from the fourteenth century (SMMJ 250, dated 1352, f. 246r, image below; sim. on f. 75r of the same manuscript).

SMMJ 250, f. 246r

Ephrem the Syrian, Mosaic in Nea Moni, 11th cent. Source. The lines at the bottom are from Lk 6:21: “Blessed are those who weep now, because you will laugh.”

From the pen of my colleague, Edward G. Mathews, Jr., has recently appeared a little book of the collection of Armenian prayers attributed to Ephrem (vol. 4 of the Mekhitarist ed., [Venice, 1836], pp. 227-276; the prayers are also in an edition from Jerusalem [1933], and others), with Armenian text and facing English translation: The Armenian Prayers (Աղօթք) attributed to Ephrem the Syrian, TeCLA 36 (Gorgias Press, 2014). A concise and helpful introduction opens the book, and it concludes with indices for scripture and subject.

There is a lot of sin in the Armenian prayers attributed to Ephrem the Syrian. And there are a lot metaphors for sin in them, too, which may be wholesome fodder for certain classes of philologist. As I was going through this new book, it seemed like a fine idea to highlight some of the places in these ps.-Ephremian prayers that are similar to the Arabic phrase mentioned above. Some of the lines below have vocabulary similar to the “peaceful harbor” imagery that is used in colophons, on which see my paper, “The Rejoicing Sailor and the Rotting Hand: Two Formulas in Syriac and Arabic Colophons, with Related Phenomena in some Other Languages,” Hugoye 18 (2015): 67-93 (available here). This kind of language also reaches beyond biblical, patristic, and scribal texts. We hear Jean Valjean uttering “whirlpool of my sin” in “What Have I Done?” from Les Misérables.

Now for our examples from these Armenian prayers attributed to Ephrem. For these few lines I’m giving the Armenian text, Mathews’ English translation, and for fellow students of Armenian, a list of vocabulary.

I.1

…եւ ի յորձանս անօրէնութեան տարաբերեալ ծփին,

եւ առ քեզ ապաւինիմ,

որպէս Պետրոսին՝ ձեռնարկեա ինձ։

• յորձան, -աց torrent, current, whirlpool
• անօրէնութիւն iniquity, impiety
• տարաբերեմ, -եցի to shake, agitate, move, stir
• ծփեմ, -եցի to agitate, trouble
• ապաւինիմ, -եցայ to trust, rely, take refuge, take shelter
• ձեռնարկեմ, -եցի to put one’s hand to

…I am floundering and tossed about in torrents of iniquity.

But I take refuge in You,

Reach out Your hand to me as You did to Peter.

I.2

Ո՛վ խորք մեծութեան եւ իմաստութեան,

փրկեա՛ զըմբռնեալս՝

որ ի խորս մեղաց ծովուն անկեալ եմ.

• խորք, խրոց pit, depth, bottom, abyss
• փրկեմ, -եցի to save, deliver
• ըմբռնեմ, -եցի to seize, trap, catch
• մեղ, -աց sin
• ծով, -ուց sea

O depths of majesty and of wisdom,

Deliver me for I am trapped,

and I have fallen into the depths of the sea of sin.

I.7

նաւապետ բարի Յիսուս՝ փրկեա՛ զիս

ի բազմութենէ ալեաց մեղաց իմոց,

եւ տո՛ւր ինձ նաւահանգիստ խաղաղութեան։

• նաւապետ captain
• ալիք, ալեաց wave, surge, swell
• տո՛ւր impv 2sg տամ, ետու to give, provide, make
• նաւահանգիստ port, haven, harbor
• խաղաղութիւն peace, tranquility, rest, quiet

O Good Jesus, my Captain, save me

from the abundant waves of my sins,

and settle me in a peaceful harbor.

I.20

Ձգեա՛ Տէր՝զձեռս քո ի նաւաբեկեալս՝

որ ընկղմեալս եմ ի խորս չարեաց,

եւ փրկեա՛ զիս ի սաստիկ ծովածուփ բռնութենէ ալեաց մեղաց իմոց։

• ձգեմ, -եցի to stretch, extend, draw
• նաւաբեկիմ to run aground, founder, be shipwrecked
• ընկղմեմ, -եցի to sink, submerge, drown, bury
• շարիք, -րեաց, -րեօք evil deeds, iniquity; disaster
• սաստիկ, սաստկաց extreme, intense, violent, strong
• ծովածուփ tempestuous, stormy
• բռնութիւն violence, fury (< բուռն, բռանց fist, with many other derivatives)

Stretch forth, O Lord, Your hand to me for I am shipwrecked

and I am drowning in the abyss of my evil deeds.

Deliver [me] from the stormy and violent force of the waves of my sins.

I.64

Խաղաղացո՛ զիս Տէր՝ ի ծփանաց ալեաց խռովութեանց խորհրդոց,

եւ զբազմւոթեան յորձանս մեղաց իմոց ցածո՛,

եւ կառավարեա՛ զմիտս իմ ժամանել

յանքոյթ եւ ի խաղաղ նաւահանգիստն Հոգւոյդ սրբոյ։

• Խաղաղացո՛ impv 2sg խաղաղացուցանեմ, խաղաղացուցի to calm
• ծփանք wave, billow
• ձորձան, -աց current, torrent, whirlpool
• ցածո՛ impv 2sg ցածուցանեմ, ցածուցի to reduce, diminish, soften, calm, humiliate
• կառավերեմ, -եցի to guide, direct, govern
• միտ, մտի, զմտաւ, միտք, մտաց, մտօք mind, understanding
• ժամանեմ, -եցի to arrive, be able, happen
• անքոյթ safe, secure

Grant me peace, O Lord, from the billowy waves of my turbulent thoughts,

Abate the many whirlpools of my sins.

Steer my mind that it may come

To the safe and peaceful harbor of Your Holy Spirit.

In I.81, we have, not the sea, but, it seems, a river (something fordable):

Անցո՛ զիս Տէր՝ ընդ հուն անցից մեղաց…

• Անցո՛ impv 2sg անցուցանեմ, անցուցի to cause to pass, carry back, transmit
• հուն, հնի ford, shallow passage
• անցք, անցից passage, street, channel, opening

Bring me, O Lord, through the ford of the river of sins…

The sea and drowning are by no means the only metaphors for sin in these prayers. Others from pt. I include ice (15), dryness (21), thorn (23; also p. 120, line 8), sleep (25), darkness (39, 102), nakedness (44-45), bondage and prison (54, 93), a quagmire (62), an abyss (71), “dung and slime” (72), and a weight and burden (123, 125, 129). From pt. III, p. 106, ll. 29-30:

հա՜ն զիս ի տղմոյ անօրէնութեան իմոյ,

զի մի՛ ընկլայց յաւիտեան։

• հա՜ն impv 2sg հանեմ, հանի to remove, dislodge, lift up
• տիղմ, տղմոյ mire, mud, filth
• ընկլայց aor subj m/p 1sg ընկլնում, -կլայ (also ընկղմիմ, -եցայ!) to founder, sink, be plunged
• յաւիտեան, -ենից eternity

Remove me from the mire of my iniquity

lest I sink in forever.

Metaphors from nature for things other than sin are “the ice of disobedience,” “the fog of mistrust,” “the raging torrents of desires for pleasures,” and ” the spring of falsehood” in pt. VI, p. 136, ll. 23-26.

Whether these places are of interest to you spiritually, conceptually, philologically, or some combination of those possibilities, I leave you to ponder them.

Share this:

APIB 2, p. 127, rubric for Niketas the Goth, Hoṙi 6/September 15

In the synaxarion for Sept 15, we find in the commemoration of Niketas the Goth (cf. BHG 1339-1340) a brief mention of the famous Ulfilas. As an exercise for students of Armenian, here is the passage from two 17th-century manuscripts, along with vocabulary, followed by some related excerpts from the metaphrastic version of the commemoration.

The knowledge of Ulfilas’ role in the spread of Christianity among the Goths, including the creation of a script for Gothic and the translation of the Bible into Gothic, is well known. Here is a brief statement from Sokrates’ Eccl. hist. (4.33.6, P. Maraval and P. Périchon, Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique (Livres I-VII), Paris, 2004-2007):

Τότε {δὲ} καὶ Οὐλφίλας ὁ τῶν Γότθων ἐπίσκοπος γράμματα ἐφεῦρεν Γοτθικά, καὶ τὰς θείας γραφὰς εἰς τὴν Γότθων μεταβαλὼν τοὺς βαρβάρους μανθάνειν τὰ θεῖα λόγια παρεσκεύασεν.

See further these resources, some older, some newer, on Ulfilas and Gothic:

• W. Streitberg, Gotisches Elementarbuch, 5/6 ed., Germanische Bibliothek I. Sammlung germanischer Elementar- und Handbücher, I.2 (Heidelberg, 1920) (archive.org)
• J. Wright, A Grammar of the Gothic Language (Oxford, 1957). (Older editions available at archive.org)
• Course from the Univ. of Texas at Austin IE site: http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/gotol-0-X.html
• For more recent works, see the brief annotated bibliography from the same site: http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/gotol-E.html

To return to our Armenian manuscripts, on APIB 1, dated 1637, see also this post. The similar manuscript APIB 2, with APIB 3 a large two-volume manuscript, is dated 1684.

APIB 1, p. 112

Here are the texts from APIB 1 and, for comparison, Bayan’s ed. of a different text in PO (here):

APIB 1 Սո՛ւրբ նիկիտաս է՛ր ի խուժադուժ երկրէն գո՛թացւոց որէ յարեվմուտս ի հիւսիսային կողմն յայնկոյս գետոյն դանուբայ. յամս մեծին կոստանդիանոսի։

• խուժադուժ, -ից barbarous, savage
• արեւմուտք, -մտից the West
• հիւսիսային northern
• կողմն, -մանց side, quarter, region, land
• յայնկոյս over, beyond, on the other side
• գետ, -ոց, -ից river

B Սուրբ վկայն Քրիստոսի Նիկիտաս, էր ի խուժադուժ երկրէն Գոթացւոց, յայնկոյս գետոյն մեծի Դանուբայ, ի ժամանակս մեծի արքային սրբոյն Կոստանդիանոսի։

APIB 1 եւ էր հա՛ւատովն քրիստոնեայ խրատեալ ի մեծէն թէոփիլոսէ գա՛ւթացւոց ե(պիսկոպո)սէն։ Որ էր մի եւ նա. զճ՟ եւ ժը՟ հայրապետացն որ ի նիկիայ։

• հաւատ, -ոյ, -ք, -ոց faith, belief, creed
• խրատեմ, -եցի to admonish, instruct
• NB the spelling of գա՛ւթացւոց for Գոթացոց, a kind of hypercorrection
• զճ՟ եւ ժը՟ = 318, which is fully spelled out below

B Եւ էր խրատեալ եւ ուսեալ զուղղափառ հաւատս քրիստոնէութեան յերանելոյն Թէոփիլոսէ Գոթացոց եպիսկոպոսէն, որ էր մի ի յերեք հարիւր ութ եւ տասնիցն Նիկիոյ առաջին ժողովոյն։

• ուսեալ ուսանիմ, ուսայ, ուսիր to learn, study, be instructed
• ուղղափառ, -աց orthodox
• երեք հարիւր ութ եւ տասնիցն 318 (Meillet, Altarm. Elementarbuch, § 78)
• առաջին, առաջնում, -ջնոյ, -ջնմէ, -ջնոց first, ancient
• ժողով, -ոց assembly, council, synod

And several lines later Ulfilas is mentioned. Here are images from APIB 1 and 2:

APIB 1, p. 112

APIB 2, p. 127 (cont.)

APIB 2, p. 128

The texts, then, from APIB 1 and Bayan are:

APIB 1 Եւ յետ մահուանն թէոփիլոսի. եղեւ եպ(իսկոպո)ս ուրփիլոս յայնմ աշխարհին գո՛թացւոց. եւ գիր եւս արար այնմ լեզուին։ եւ բազմացոյց զքրիստոնեայսն՝ յորոց մի էր եւս ս(ուր)բն նիկիտաս։

• յետ after
• մահ, -ու/-ուան, -ուց death
• եւս also, still, more
• բազմացուցանեմ, -ուցի to enlarge, increase, multiply

B Եւ յետ մահուանն Թէոփիլոսի եղեւ Ուրփիլոս եպիսկոպոս Գոթացւոց, եւ գիրս եւս երեւեցոյց այնմ բարբառոյն եւ ընդարձակագոյն ուսոյց զխուժադուժ ազգն եւ բազմացոյց զքրիստոնէութիւնն, յորոց էր եւ սուրբն Նիկիտաս։

• երեւեցոյց երեւեցուցանեմ, -ուցի to cause to appear, show, produce
• բարբառ, -ոյ speech, language, dialect
• ընդարձակագոյն larger, vast, very long, lengthy
• ուսուցանեմ, ուսուցի to teach, instruct (cf. above ուսանիմ)

Now here are some selections from the metaphrastic version of the hagiography in Greek and Georgian. These texts, rather more detailed than the Armenian above, line up closely, but differ a bit in vocabulary (cf. φίλτρον სარწმუნოებაჲ). The Greek is from PG 115, cols. 705, 708, §§ 1 and 3 (see beginning here) and the Georgian is from Nargiza Goguaże, ძველი ქართული მეტაფრასული კრებულები სექტემბრის საკითხავები, ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები 7 (Tbilisi, 1986), this part beginning here at TITUS. Due to the length of these extracts added to the Armenian above, I have been more sparing than usual in the amount of lexical help I have supplied.

From § 1

Ἴσασι πάντες τὸν ποταμὸν Ἴστρον μεγέθει καὶ εὐθηνίᾳ, ὅσα φέρουσι, τὸ περιβόητον ἔχοντα, ὃν καὶ Δανούβιον ἡ ἐπιχώριος οἴδε γλῶττα καλεῖν.

უწყიან ყოველთა მდინარე ისტროჲ სიდიდითა და იეფობითა, რაოდენი მოაქუს მდინარეთა მქონებელი საჩინოებისაჲ, რომლისაჲ დანუბ წოდებაჲ იცის მსოფლიომან ენამან.

• იეფობაჲ abundance
• საჩინოებაჲ distinction, brightness

…

Οὗτος οὖν ὁ θαυμαστὸς Νικήτας, Γοτθικῶν σπερμάτων ἐκφὺς καὶ τιμὴν τὴν πρώτην παρ᾽ ἐκεῖνοις λαχὼν

ამათ გუთთა თესლისაგან საკჳრველი ესე ნიკიტა აღმოეცენა და პირველობისა პატივი ხუდა მათ მიერ.

• თესლი seed
• საკჳრველი wondrous
• აღმოცენება to sprout, grow, come up
• ხუდომა to be bestowed

διά τε τὸ περιφανὲς τοῦ γένους καὶ τὴν ἄλλην τοῦ σώματός τε καὶ τῆς ψυχῆς εὐφυῖαν ὅσην καὶ δεξιότητα, οὐ Γότθου ἦν τὸν βίον, οὐ τοὺς τρόπους, οὐδὲ τὴν πίστιν.

ხოლო ტომთა საჩინოებისათჳსცა და სხჳსა სულისა და ჴორცთა აზნაურებისა და სიმარჯჳსა არა გუთ იყო ცხორებითა, არცა სახითა, არცა სარწმუნოებითა;

• აზნაურებაჲ honor, nobility
• სიმარჯუეჲ goodness, kindness; proficiency

Ἐνίκα γὰρ ἡ μὲν γνώμη τὸ γένος, τὸ δὲ εἰς Χριστὸν φίλτρον τὴν βάρβαρον δόξαν, ὁ δὲ τῶν ἀρετῶν ἔρως τὴν Γότθικὴν ἀκρασίαν καὶ ἀγριότητα.

რამეთუ ცნობაჲ სძლევდა თჳთებასა, ხოლო ქრისტეს მიმართი სარწმუნოებაჲ ბარბაროზებრსა ნებასა და სათნოებათა ტრფიალებაჲ გუთებრივსა უზავ-ველურებასა.

• ძლევა to conquer
• ნებაჲ will, wish
• სათნოებაჲ goodness, virtue
• ტრფიალებაჲ love
• უზავ-ველურებაჲ irreconcilability, unruliness, implacability

From § 3

Οὔρφιλος δὲ διάδοχος μὲν τῶν ἀρχιερατικῶν θεσμῶν ἐχρημάτιζε Θεοφίλου, συμπαρὼν δὲ αὐτῷ πάλαι κατὰ τὴν Νίκαιαν καὶ τὰ ἴσα φρονῶν,

ხოლო ურფილოს იყო მონაცვალე მღდელთმთავრობისა შჯულთა თეოფილესთა, ვითარცა ძუელვე მის თანა ყოფილი ნიკეას და სწორ მზრახვალი მისი,

• მონაცვალეჲ inheriting, inheritor
• სწორი similar, like
• მზრახვალი counseling, advising, speaking

συνήδρευσεν ὕστερον καὶ οἷς ὅτ᾽ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἁγία καὶ οἰκουμενικὴ δευτέρα συνεκροτήθη σύνοδος.

რომელი თანა-მოდასე იქმნა უკუანაჲსკნელ კრებასა მას წმიდასა მსოფლიოდ მეორესა კოსტანტინოპოლის შეკრებულსა.

• თანა-მოდასეჲ similar, like
• უკუანაჲსკნელი last

Οὗτος ἀνὴρ λόγιός τε καὶ νουνεχὴς ὢν, τύπους γραμμάτων καὶ ἀπηχήσεις αὐτῶν τῇ Γότθικῇ συμβαίνοντας ἐξεῦρε φωνῇ·

ამან კაცმან ვითარცა გონიერმან და სიტყჳერმან სახენი ასოთანი და ჴმიანობანი მათნი შესატყჳსად მოუპოვნა გუთთა ენასა,

• ასოჲ letter
• ჴმიანობაჲ pronunciation, sound
• შესატყჳსი corresponding
• მოპოვნება to invent (also, to win, earn)

τούτοις τε τὴν ἱερὰν ἡμῶν Γραφὴν καὶ θεόπνευστον ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος εἰς τὴν Γότθικὴν γλῶσσαν μεταβαλὼν τοὺς ὁμοφίλους ἐκμανθάνειν πάσῃ σπουδῇ παρεσκεύασε.

რომლითა წმიდანი და ღმრთივ სულიერნი წერილნი ჩუენნი ელადელთაგან გუთთა ენად მიცვალებითა ყოველთა თანა-მეტომეთა მისთა მოსწრაფებით სწავლად მოუმზადნა.

• მიცვალებაჲ death (?!)
• თანა-მეტომაჲ compatriot
• მოსწრაფებაჲ effort, striving
• მომზადება to prepare

Share this:

I have often turned here to Bayan’s ed. of the Armenian synaxarion in PO (see here for the appropriate volumes for each month). Thanks to archive.org, these volumes are all easily accessible, and thus it makes for a convenient reading-text. My colleague, Ed Mathews, in his recently inaugurated series of volumes providing an Armenian synaxarion text with facing ET, briefly sets forth the known versions of the synaxarion in Armenian and also points out that Bayan’s ed. is not quite what he says it is, namely, that of Tēr Israel (pp. xvii-xix). Others, too, have discussed the state of things with the Armenian synaxarion versions (see the bibliography below).

Among HMML’s collections there are, of course, some synaxarion manuscripts, so for today, here is one such manuscript, with a single episode from one of today’s commemorations, that of Symeon the Stylite, compared with Bayan’s edition. The manuscript in question is APIB (Armenian Patriarchate of Istanbul, Balat) 1, dated 1637, and with very clear Bolorgir script. Our passage appears on p. 72, col. b, lines 10-20; the corresponding text in Bayan’s ed. is in PO 5: 470.

Here, then, is the manuscript image, the transcribed text of the manuscript and Bayan’s ed. aligned by sentence, some vocabulary and grammar notes for students of the language, and English translations of each.

APIB 1, p. 72, col. b, lines 10-20

A = APIB 1

B = Bayan

A Կին մի ի գիշերի ջուր ըմպելով. եւ ընդ ջրոյն գնաց յորովայն նորա ձագ աւձի։

B Կին ոմն ի գիշերի ջուր ըմպելով՝ եմուտ յորովայն նորա ընդ ջրոյն ձագ օձի,

• ըմպեմ, արբի, ա՛րբ to drink (here inf.instr.)
• գնամ, գնացի to go
• որովայն, -ից belly
• ձագ, -ուց young (of a particular animal)
• աւձ, -ից serpent
• մտանեմ, մտիմ մուտ to enter

A եւ սնեալ աճեաց ի փորն՝ եւ յո՛յժ չարչարէր ըզկինն։

B եւ սնեալ ի փորին՝ աճեաց եւ յոյժ չարչարէր զկինն.

• սնանիմ, սնայ to be nourished, fed
• աճեմ, -եցի to grow, increase
• փոր, -ոյ/-ի belly, abdomen, insides, cavity
• յոյժ very, very much, considerably
• չարչարեմ, -եցի to torment, cause pain

A եւ նա՛ գնացեալ առ ս(ուր)բն սիմէոն եւ ասաց զկիրս անձինն աղաչելով զնա՝ զի աւգնեսցէ՛ նմա։

B եւ գնացեալ առ երանելին աղաչեաց։

• ասեմ, ասացի to say
• կիրք, կրից (pl. tantum) suffering, pain, torment, passions, emotion, sentiment
• անձն, անձին, անձանց person, being, mind, heart, self
• աղաչեմ, -եցի to supplicate, pray
• աւգնեմ, -եցի to help, assist

A Եւ ընդ աղօ՛թել սրբոյն ել աւձն ընդ բերան կնոջն.

B Եւ սուրբն Սիմէոն աղօթիւք եհան զօձն ընդ բերան կնոջն.

• աղօտեմ, -եցի to pray, intercede
• ելանեմ, ելի to go out
• աղօթք, -թից (pl. tantum) prayer
• հանեմ, հանի to draw out, remove, take away

A եւ անկեալ յերկիր սատակեցաւ։

B եւ առժամայն սատակեցաւ

• անկանիմ, անկայ to fall
• սատակեմ, -եցի to kill, slay, slaughter, destroy (here aor m/p 3sg)
• առժանայն immediately, suddenly

A Եւ է՛ր չափով կանգուն մի։

B եւ էր կանգուն մի։

• չափ, -ուց/-ոց measure, measurement, quantity, proportion
• կանգուն, -գնոց cubit (also straight, standing, firm, stable)

ET of the APIB 1 text

While a woman was drinking water at night, a young serpent went into her belly along with the water, and it was nourished and grew in her insides and was causing the woman considerable pain. So she went to Saint Symeon and spoke of her suffering, asking him to help her, and at the praying of the saint the serpent went out through the woman’s mouth, fell to the ground, and died. In size it was one cubit.

ET of Bayan’s text

While a certain woman was drinking water at night, a young serpent entered her belly along with the water, and it was nourished in her insides and grew and was causing the woman considerable pain. So she went to the blessed [Symeon] in supplication, and with his prayer Saint Symeon drew the serpent out through the woman’s mouth, and immediately it died. It was one cubit.

Bibliography

Adontz, N. “Note sur les synaxaires arméniens.” Revue de l’Orient Chrétien 24 (1924): 211–218.

Mathews, Jr., Edward G. On this Day: The Armenian Church Synaxarion, January. Provo, 2014.

Mécérian, J. “Introduction à l’étude des synaxaires arméniens.” Bulletin Arménologique, Mélanges de l’Université de S. Joseph 43 (1953): 99–128.

Nersessian, S. Der. “Le synaxaire arménien de Grégoire VII d’Anazarbe.” Analecta Bollandiana 68 (1950): 261–285.

Share this:

Here are a few lines from today’s reading in the Armenian synaxarion (text and FT in Bayan, Aug 25, PO 5: 433). The title of the reading is:

Տօն է ամենասրբուհւոց Աստուածածնին զոր կարգեաց սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ։

• ամենասրբուհւ all-holy, very holy
• Աստուածածնին Mother of God
• կարգեաց aor 3sg կարգեմ, -եցի to arrange, fix, establish

The Feast of the All-Holy Mother of God, which Saint Gregory the Illuminator Established

This paragraph explains how the famous Armenian saint replaced idol-worship in Caucasia with feast-days for the saints. See similarly Agat’angełos, §§ 48ff., and on Anahit and Aramazd, see Thomson’s remarks in the introduction to his edition and translation of Agat’angełos, pp. xxxviii-xlii. (For an earlier report on Anahit among the Armenians, see Strabo 11.14.16.) Anahit is in other places identified with the Greek Artemis, but here with Aphrodite.

Gregory the Illuminator, of course, was hardly the only idol-basher in the early centuries of Christianity. For Theodosius as one, for example, see Movsēs Xorenac’i, History of the Armenians, § 3.33 (Thomson, ET, p. 286). For a general reflection, see lines 867-884 of Grigor Magistros’ poem recently edited and translated by Abraham Terian: Magnalia Dei: Biblical History in Epic Verse by Grigor Magistros, Hebrew University Armenian Studies 14 (Leuven: Peeters, 2002; ET pp. 61-62, comm. pp. 98-99, Arm. 161-162).

Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն եւ մեծ հայրապետն ամենայն Հայոց Մեծաց կործանեաց զամենայն պատկերս կռոցն եւ եբարձ զդիւապաշտութիւնն յաշխարհէս Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից,

• հայրապետ patriarch
• կործանեաց aor 3sg կործանեմ, -եցի to overthrow, destroy
• պատկեր, -աց statue, idol, figure, icon, image, painting (< Parthian, Middle Persian patkar; cf. Aramaic paṯkar)
• կուռք, կռոց (pl. tantum) idol, image, statue
• եբարձ aor 3sg բառնամ, բարձի to lift up, raise, take away, destroy (NB the ե- augment, added as usual to aorist forms that would otherwise be monosyllabic)
• դիւապաշտութիւն idolatry (demon-/devil-worship; cf. դեւ demon, devil [Middle Persian dēw] + պաշտեմ to worship, serve)
• Վիրք Georgians
• Աղուանք (Caucasian) Albanians

եւ փոխանակ շինեաց եկեղեցիս յանուն սուրբ աստուածածնին Մարիամու եւ սուրբ Կարապետին Յովհաննու։

• փոխանակ substitute, alternative, exchange (cf. փոխեմ below)
• շինեաց aor 3sg շինեմ, -եցի to found, build, construct
• կարապետ, -ի forerunner, precursor, guide (for կար- here cf. the Iranian root in Middle Persian kārawān “caravan” and kārdāg “traveler”)

Եւ զտօնս պղծութեանն՝ փոխեաց ի տօնս սրբութեան, զի մինչ ի կռապաշտութիւն էր աշխարհս, տօնէին այսօր Անահիտ տիկնոջն եւ կոչէին զնա ծնունդ այրոյն Արամազդայ որ է Ափրոդիտէս ըստ յունականին։

• պղծութիւն contamination, stain, impurity, pollution
• փոխեաց aor 3sg փոխեմ, -եցի to change, transform, displace, transfer
• կռապաշտութիւն idolatry, idol-worship
• տօնէին impf 3pl տօնեմ, -եցի to feast, celebrate
• այսօր this day (also today)
• տիկին queen, empress, princess (decl. like կին; < *տի- + կին, as տէր < *տի- + այր)
• կոչէին impf 3pl կոչեմ, -եցի to call, name
• ծնունդ, ծննդեան, -դոց child, offspring (also birth, origin)
• այրոյն (presumably an aberrant form of the gen.sg of այր, the usual classical form being առն)
• յունական Greek

English translation:

Saint Gregory, the Illuminator and great Patriarch of all Armenia, overthrew all the statues of the idols and removed demon-worship from the land of the Armenians, Georgians, and Albanians, and as a substitute he founded churches in the name of the holy Mother of God, Mary, and the holy forerunner, John [the Baptist], and he changed the feasts of impurity to feasts of holiness. [The feast is today] because while the land was in idol-worship, on this day [Aug 25] they would celebrate Lady Anahit and they would call her the offspring of her husband Aramazd; she was Aphrodite among the Greeks.

(Thanks to Ed Mathews for discussing այրոյն with me.)

Share this:

Since we talked about camels here in the last post, here’s a simple verse from elsewhere for our next OGPS.

Mt 23:24 Adishi

წინამძღუარნო ბრმანო, რომელნი დასწურავთ კურნაქსა და აქლემსა შთანსთქამთ!

• წინამძღუარი leader, guide
• ბრმაჲ blind
• და-ს-წურავ-თ pres 2pl O3 დაწურვა to press, sift
• კურნაქი gnat, mosquito, etc.
• შთა-ნ-ს-თქამ-თ pres 2pl O3 შთანთქმა/შთათქმა to swallow, gulp down

For good measure, here’s the Greek and Armenian:

ὁδηγοὶ τυφλοί, οἱ διϋλίζοντες τὸν κώνωπα, τὴν δὲ κάμηλον καταπίνοντες.

Առաջնորդք կոյրք, որ զմժղուկս քամէ́ք, եւ զուղտս կլանէք։.

• առաջնորդ, ի, -աց guide, director, leader
• կույր, կուրաց blind
• մժղուկ gnat, mosquito, etc.
• քամեմ, -եցի to press, squeeze, sift
• ուղտ, -ուց camel
• կլանեմ, կլի to swallow, devour (NB aorist form!)

Share this:

In Mt 19:24, Mk 10:25, and Lk 18:25 Jesus famously paints the difficulty of a rich person’s ability to get into the kingdom of God with the picture of a camel going through the eye of a needle. The strangeness of the image has not been lost on Gospel-readers from early on. Origen, followed by Cyril, reports that some interpreters took the word κάμηλος ≈ κάμιλος not as the animal, but as some kind of thick rope. This interpretation from Cyril is known also in Syriac, both in the Syriac translation of the Luke commentary, and in Bar Bahlul, and probably elsewhere. I noticed recently in my Georgian Gospel reading that the early translations also bear witness to the reading “rope”, but the later translations — not surprisingly, given the predominant hellenizing tendencies of the period — line up with the standard Greek reading, “camel”, in most (but not all!) places. Below I list a few of the Greek exegetical places, followed by the three synoptic Gospel verses in Greek, Armenian, and Georgian; I have translated into English everything quoted below except for the Greek Gospel verses. The Syriac versions (Old Syriac, Peshitta, Harqlean), at least in Kiraz’s Comparative Edition of the Syriac Gospels, all have “camel” (gamlā), not “rope” (e.g. ḥablā). As usual, for Armenian and Georgian I provide a few lexical notes. I’ve used the following abbreviations:

• A89 = the xanmeti text A89/A844, ed. Lamara Kajaia (not extant for the whole of the Gospel of text), at TITUS here (given in both asomtavruli and mxedruli)
• Ad = Adishi, at TITUS here
• At = Athonite (Giorgi the Hagiorite), at TITUS here
• Künzle = B. Künzle, Das altarmenische Evangelium / L’évangile arménien ancien, 2 vols. [text + Armenian-German/French lexicon (Bern, 1984)
• Lampe = G.W.H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon
• PA = Pre-Athonite, see here at TITUS
• PG = Migne, Patrologia Graeca

As a side note, for the Qurʾān verse that cites the phrase in question, see the following:

• W. Montgomery Watt, “The Camel and the Needle’s Eye,” in C.J. Bleeker et al., eds., Ex Orbe Religionum: Studia Geo Widengren, vol. 2 (Leiden, 1972), pp. 155-158.
• Régis Blachère, “Regards sur un passage parallèle des Évangiles et du Coran,” in Pierre Salmon, ed., Mélanges d’Islamologie, volume dédié à la mémoire d’Armand Abel par ses collègues, ses élèves et ses amis (Leiden, 1974), pp. 69-73.
• M.B. Schub, “It Is Easier for a Cable to go through the Eye of a Needle than for a Rich Man to Enter God’s Kingdom,” Arabica 23 (1976): 311-312.
• Samir Khalil, “Note sur le fonds sémitique commun de l’expression ‘un chameau passant par le trou d’une aiguille’,” Arabica 25 (1978): 89-94.
• A. Rippin, “Qurʾān 7.40: ‘Until the Camel Passes through the Eye of the Needle'” Arabica 27 (1980): 107-113.

A similar phrase with “elephant” (pīlā) instead of “camel” appears in the Talmud: see Strack-Billerbeck, Kommentar, vol. 1, p. 828, and Sokoloff, Dict. of Jewish Babylonian Aramaic, s.v. qwpʾ.

Some Greek and Syriac exegetical and lexical references

Origen, Fragment on Mt 19:24: οἱ μὲν τὸ σχοινίον τῆς μηχανῆς, οἱ δὲ τὸ ζῷον (cited in Lampe, 700a, s.v. κάμηλος)

Some [say the word means] the rope of some apparatus, others [say it means] the animal [the camel].

Cyril of Alexandria, Fragment on Mt 19:24 (PG 72: 429) Κάμηλον ἐνταῦθά φησιν, οὐ τὸ ζῶον τὸ ἀχθοφόρον, ἀλλὰ τὸ παχὺ σχοινίον ἐν ᾧ δεσμεύουσι τὰς ἀγκύρας οἱ ναῦται.

He says that kámēlos here is not the beast of burden, but rather the thick rope with which sailors tie their anchors.

Cyril, Comm. on Lk 18:23 (PG 72: 857) Κάμηλον, οὐ τὸ ζῶον, ἀλλὰ τὸ ἐν τοῖς πλοίοις παχὺ σχοινίον.

Kámēlos is not the animal, but rather the thick rope found in boats.

With this Greek line from the Luke commentary we can compare the Syriac version, ed. Payne Smith, p. 338.15-17: gamlā dēn āmar law l-hāy ḥayutā mālon ellā l-ḥablā ʿabyā. ʿyāda (h)w gēr l-hānon d-šappir yādʿin d-neplḥun b-yammā da-l-hālēn ḥablē d-yattir ʿbēn gamlē neqron.

He says gamlā, [meaning] not the animal, but rather a thick rope, for those who know well how to plow the sea are accustomed to call the very thick ropes that they use gamlē.

One more place in Syriac attributed to Cyril has this interpretation, a few lines in the fragmentarily preserved work Against Julian (CPG 5233), ed. E. Nestle in Karl Johannes Neumann, Iuliani imperatoris librorum contra Christianos quae supersunt (Leipzig, 1880), here p. 56, § 21: d-qaddišā Qurillos, men mēmrā d-16 d-luqbal Yuliyanos raššiʿā. mqabbel hākēl l-taḥwitā: ḥrurā da-mḥaṭṭā w-gamlā, w-law ḥayutā a(y)k d-asbar Yuliyanos raššiʿā wa-skal b-kul w-hedyoṭā, ellā mālon ḥablā ʿabyā da-b-kul ellpā, hākanā gēr it ʿyādā d-neqron ennon aylēn d-ilipin hālēn d-elpārē.

Cyril, from book 16 of [his work] Against Julian the Wicked. He accepts, then, the example: the eye of the needle and the gamlā, but not the animal, as the wicked, completely stupid, and ignorant Julian thought, but rather the thick rope that is on every ship, for thus those sailors who are expert are accustomed to call them.

Theophylact of Ohrid, Ennaratio on Mt (PG 123: 356): Τινὲς δὲ κάμηλον οὐ τὸ ζῷόν φασιν, ἀλλὰ τὸ παχὺ σχοινίον, ᾧ χρῷνται οἱ ναῦται πρὸς τὸ ῥίπτειν τὰς ἀγκύρας.

Some say that kámēlos is not the animal, but rather the thick rope that sailors use to cast their anchors.

Suda, Kappa № 282: Κάμηλος: τὸ ζῷον. … Κάμιλος δὲ τὸ παχὺ σχοινίον.

Kámēlos: the animal. … Kámilos a thick rope.

Ps.-Zonaras, Lexicon: Κάμηλος. τὸ ἀχθοφόρον ζῶον. κάμηλος καὶ τὸ παχὺ σχοινίον, ἐν ᾧ δεσμεύουσι τὰς ἀγκύρας οἱ ναῦται. ὡς τὸ ἐν εὐαγγελίοις· κάμηλον διὰ τρυπήματος ῥαφίδος διελθεῖν.

Kámēlos: the beast of burden. Kámēlos is also the thick rope with which sailors tie their anchors, as in the Gospels: “for a kámēlos to go through the eye of a needle.”

As mentioned above, Cyril’s report on the verse re-appears among other things in Bar Bahlul: ed. Duval, coll. 500-501, s.v. gamlā: gamlā tub maraš [sic! cf. maras]. ba-ṣḥāḥā Qurillos gamlā qārē l-ḥablā ʿabyā d-āsrin bēh spinātā. Moše bar Kēpā gišrā ʿabyā d-mettsim l-ʿel b-meṣʿat benyānē qārē gamlā, haw da-ʿlāw(hy) mettsimin qaysē (ʾ)ḥrānē men trayhon gabbāw(hy) w-taṭlilā d-a(y)k hākan gamlā metqrā. (ʾ)ḥrā[nē] dēn d-ʿal gamlā d-besrā w-da-kyānā rāmez wa-b-leššānā yawnāyā qamēlos metemar. (ʾ)ḥrā[nē] dēn āmrin d-gamlā haw d-emar māran b-ewangelyon sgidā — da-dlil (h)u l-gamlā l-meʿal ba-ḥrurā da-mḥaṭṭā — l-hānā gamlā d-ḥayy āmar, w-law d-a(y)k (ʾ)ḥrā[nē] šāṭrin l-gamlā. ba-ṣḥāḥā (ʾ)nāšin dēn āmrin d-šawšmāna (h)w arik reglē w-lā šarririn. w-gamlā b-meṣʿat ḥaywātā dakyātā w-ṭaʾmātā itāw(hy), b-hāy gēr d-metgawrar, men ḥaywātā dakyātā metḥšeb, wa-b-hāy d-lā ṣāryā parstēh, men ṭaʾmātā.

A gamlā is also a rope [Arabic]. In one copy: Cyril calls the thick rope with which people tie their ships a gamlā. Moše bar Kēpā calls the thick beam people place at the top of buildings in the middle a gamlā, the one on which other pieces of wood are placed from either side, and a ceiling like this is called a gamlā. Others [say] that it means the natural animal [? lit. of flesh and of nature] gamlā (camel), and in Greek it is called kámēlos. Others say that the gamlā that the Lord mentioned in the Gospel — i.e., “it is easier for a gamlā to enter the eye of a needle” — by this he means a living gamlā, and not, as some foolishly say, a [non-living] gamlā [i.e. a rope, as in the interp. above?]. In one copy: Some people say that it is an ant with long, unstable legs. A camel is midway between the categories of clean and unclean animals: since it chews the cud, it is counted among clean animals, and since it does not split the hoof, among unclean.

[NB with this ant mentioned here cf. Brockelmann, Lexicon Syriacum, 2d ed., 120b (s.v. gamlā mng. 2c), JBA gamlānāʾāh (Sokoloff, Dict. Jewish Babylonian Aramaic, 289-290); also Persian uštur mūr (camel-ant).]

The Gospel verses in Greek, Armenian, and Georgian

(English translations in the next section.)

Mt 19:24

πάλιν δὲ λέγω ὑμῖν, εὐκοπώτερόν ἐστιν κάμηλον διὰ τρυπήματος ῥαφίδος διελθεῖν ἢ πλούσιον εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ.

Դարձեալ ասեմ ձեզ· դիւրի́ն է մալխոյ մտանել ընդ ծակ ասղան. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։

դիւրին easy, light | մալուխ, -լխոյ rope (supposedly also “camel”; see note below) | ծակ, -ուց hole | ասեղն, ասղան, -ղունք, -ղանց needle | մեծատուն, մեծատան, -անց rich NB on մալուխ, see Lagarde, Armenische Studien, № 1404; Ačaṙean, 3.226-227; Künzle 2.437 says “Die Bedeutung ‘Kamel’ ist wohl durch diese NT-Stellen irrtümlich in die armen. Lexika eingegangen.” The proper Arm. word for camel is ուղտ, Lagarde, Arm. St., № 1760 (cf. MP uštar, NP uštur; Sanskrit उष्ट्र uṣṭra).

A89 ႾႭჃႠႣႥႨႪჁႱ ႠႰႱ ႬႠႥႨႱႠ ႫႠႬႵႠႬႨႱႠ ႱႠႡႤႪႨ ჄႭჃႰႤႪႱႠ ႬႤႫႱႨႱႠႱႠ ႢႠႬႱႪႥႠႣ Ⴅ~Ⴄ . . . . . . . ႸႤႱႪႥႠႣ ႱႠႱႭჃႴႤႥႤႪႱႠ Ⴖ~ႧႨႱႠႱႠ

ხოჳადვილჱს არს ნავისა მანქანისა საბელი ჴოჳრელსა ნემსისასა განსლვად ვ(იდრ)ე . . . . . . . შესლვ[ა]დ სასოჳფეველსა ღ(მრ)თისასა

ხ-ოჳ-ადვილ-ჱს easier (< ადვილი easy) | ნავი ship | მანქანაჲ mechanism, machine | საბელი cable, rope, cord | ჴურელი hole | ნემსი needle

Ad მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილესა ზომთსაბლისაჲ ჴურელსა ნემსისასა განსლვაჲ, ვიდრე მდიდრისაჲ შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

უადვილეს easier (< ადვილი easy) | ზომთ(ა)-საბელი cable, thick rope (cf. Rayfield et al., 695a; ზომი measurement) | მდიდარი rich

PA და მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილეს არს მანქანისა საბელი განსლვად ჴურელსა ნემსისასა, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

At და მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილეს არს აქლემი განსლვად ჴურელსა ნემსისასა, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ცათასა.

აქლემი camel

Mk 10:25

εὐκοπώτερόν ἐστιν κάμηλον διὰ [τῆς] τρυμαλιᾶς [τῆς] ῥαφίδος διελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ εἰσελθεῖν.

դիւրի́ն է մալխոյ ընդ ծակ ասղան անցանել. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։.

անցանեմ, անցի to pass, flow, run

Ad უადვილეს არს ზომსაბელისა განსლვაჲ ჴურელსა ნემსისა, ვიდრეღა <არა> [?] მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესულად.

PA უადვილჱს არს მანქანისა საბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესლვად.

At უადვილეს არს აქლემი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

Lk 18:25

εὐκοπώτερον γάρ ἐστιν κάμηλον διὰ τρήματος βελόνης εἰσελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ εἰσελθεῖν.

դիւրագոյն իցէ մալխոյ ընդ ծակ ասղան անցանել. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։.

դիւրագոյն easier

A89 ႾႭჃႠႣႥႨႪჁႱ ႠႰႱ ႫႠႬႵႠႬႨႱ ႱႠႡႤႪႨ ჄႭჃႰႤႪႱႠ ႬႤႫ ႱႨႱႠႱႠ ႢႠႬႱႪႥႠႣ Ⴅ~Ⴄ ႫႣႨႣႠႰႨ ႱႠႱႭჃႴႤႥႤႪႱႠ Ⴖ~ႧႨႱႠႱႠ

ხოჳადვილჱს არს მანქანის საბელი ჴოჳრელსა ნემსისასა განსლვად ვ(იდრ)ე მდიდარი სასოჳფეველსა ღ(მრ)თისასა

Ad უადვილეს არს მანქანისსაბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესლვად.

PA = Ad

At უადვილეს არს მანქანისა საბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

English translations of these verses

Mt 19:24

Arm Again I say to you: it is easier for a rope to enter the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

A89 It is easier for a rope from a ship’s apparatus to go through the eye of a needle than [for the rich] to enter the kingdom of God.

Ad Again I say to you: It is easier for a cable to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA And again I say to you: It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

At And again I say to you: It is easier for a camel to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of heaven. [sic! Not “of God”]

Mk 10:25

Arm It is easier for a rope to pass through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

Ad It is easier for a cable to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

At It is easier for a camel to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

Lk 18:25

Arm It would be easier for a rope to pass through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

A89 It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich [to enter] the kingdom of God.

Ad It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA = Ad

At ≈ Ad

Conclusion

So here is how the witnesses stand:

	Camel	Rope
Greek	✓
Some Greek exeg.		✓
Armenian		✓
Syriac	✓
Geo early, PA		✓
Geo Athonite	✓	✓ (Lk only)

For Greek, I wonder about the real existence of the word κάμιλος (with iota, not ēta, but both words pronounced the same at this period). I don’t know that it is attested anywhere that is certainly unrelated to the Gospel passages. More generally, is there an explanation for the two opposed readings “camel” and “rope”? There is in Arabic a similarity between ǧamal (camel) and ǧuml/ǧumla (“thick rope”, see Lane 460), but it is treading on thin ice to have recourse to this similarity as an explanation for earlier texts with no palpable connection to Arabic. It may simply be the case that, as Cyril says, in nautical argot ropes went by the name “camels”. (And we should remember that there were sailors in Jesus’ circle.)

The earliest reading may well have been “camel”, but a change to “rope” does not really make for an easier reading: one can put a thread through a needle’s eye, but a rope will go through it no more than a camel will! In any case, some traditions clearly side with “rope”, such that those traditions’ commonest readers and hearers of the Gospel passage would have known nothing of a camel passing through the eye of a needle, only a rope, and apparently one large enough to handle marine functions!

There is no early evidence among the sources above for “camel” in Georgian (or Armenian), while Greek knows both, as does Syriac (via Greek sources, to be sure). This variety of readings, attested without a doubt, adds to the richness of the textual witness of the Bible and the history of its interpretation. There are probably further exegetical and lexical places in Greek, Syriac, Armenian, and Georgian that bear on this question of what we’re dealing with here, a camel or a rope, but this is, I hope, at least an initial basis for some future work on the question for anyone interested.

Share this:

I have previously discussed an episode in the Syriac version of the story of Barbara in which a shepherd and his flock are mutated into beetles. As I mentioned there, in the Greek version, the sheep become beetles (κανθαρίδες), but the shepherd himself becomes a stone (λίθος). I also noted that the synaxarion texts in Arabic and Gǝʿǝz lack this episode entirely. Since then I have looked at two other sources: an Arabic version from a manuscript I cataloged, and the Armenian version in Vark’ ew vkayabanut’iwnk’ srboc’, vol. 2, and here is what I have found.

The Armenian text appears in Vark’ 2, two lines from the bottom of p. 358 to p. 359, line 13 (see here). The text, with a few notes on vocabulary and grammar and an English translation, follow:

Եւ սուրբն Վառվառ ելեալ փախչէր յերեսաց հօրն իւրոյ։

ելեալ ptcp ելանեմ, ելի to go out | փախչէր impf 3sg պախչեմ, -խեայ to flee  | երես, -աց face

Իսկ հայրն իբրեւ զարիւնարդու գազան՝ ելեալ [p. 359] վարէր զհետ նորա.

արիւնարդու bloodthirsty, bloodsucking | գազան, -աց beast, animal | վարէր impf 3sg վարիմ, -եցայ to conduct oneself, act, go (m/p of վարեմ, -եցի to direct, guide, manage, lead, use) | զհետ after (< հետ, -ոյ, -ք, -տոց footprint, step, track)

եւ ել ի լեառն եւ խնդրէր զերանելին Վառվառ. եւ ահա տեսանէր ի լերինն հովիւս երկուս զի արածէին զհօտս իւրեանց. եւ հարցանէր ցնոսա եթէ արդեօք տեսեալ իցեն զնա։

ել aor 3sg ելանեմ, ելի to go out | խնդրեմ, -եցի to search for, pursue, wish | լեառն, լերանց mountain | արածեմ, -եցի to tend (herd), cause to graze | հօտ, -ից flock, herd | հարցանեմ, հարցի to ask, question | արդեօք perhaps | իցեմ subj pres 3pl եմ to be

Իսկ միւսն ի նոցանէ կամեցաւ ստել վասն նորա զի մի ի բուռն անկցի սուրբն եւ սպանցի, եւ երդնոյր նմա եթէ ոչ եւս գիտեմ զնա թէ ուր իցէ, եւ ոչ տեսեալ իցեմ զնա։

կամին, -եցայ to want, intend | ստել to lie | բուռն, բռանց fist, hand, violence, force | անկցի aor subj 3sg անկանիմ, անկաւ to fall | սպանցի aor m/p subj 3sg սպանանեմ, սպանի to kill, slay, slaughter, etc. | երդնույր impf 3sg երդնում, երդւայ to swear | եւս still | գիտեմ, գիտացի to know | ուր where | իցէ pres subj 3sg եմ to be | իցեմ pres subj 1sg եմ to be

Իսկ ընկեր նորին ակնարկեալ եւ նշանացի սկսաւ ցուցանել նմա զաղախինն Քրիստոսի։

ընկեր, -աց companion | ակնարկեալ ptcp ակնարկեմ, -եցի to indicate, show | նշանեմ, -եցի to sign, mark, make a sign (նշան, -աց sign) | սկսաւ aor 3sg սկսանիմ to begin | ցուցանեմ, ցուցի to show, point out | աղախին, -ոց/-աց maidservant

Զորս եւ անիծեալ սրբոյն՝ զանօրէն հովիւն զայս, եւ առժամայն մածեալ արձանացաւ հանդերձ ոչխարօքն, որպէս զկինն Ղովտայ. եւ կայ մինչեւ ցայսօր նովին կերպարանաւ, կան քարացեալ ի նմին տեղւոջ ի ցոյցս տեսողաց։

անիծեալ ptcp անիծանեմ, անիծի to curse | անօրէն unjust, wicked | առժամայն immediately | մածեալ ptcp մածանիմ, մածայ to be glued, adhere, coagulate, congeal, join, unite | արձանացաւ aor 3sg արձանանամ, -ացայ to become like a statue, to be fixed  | հանդերձ with, together with (also -ից clothes) | ոչխար, -աց sheep (cf. Geo. ცხოვარი/ცხუარი sheep [see Ačaṙean, vol. 3, 562b]) | կին woman, wife | կայ pres 3sg կամ, կացի to remain, be, stand | նովին inst.sg նոյն that (same), self, he/she/it | կերպարան, ի (also pl) form, face, look, appearance, image | կան pres 3pl կամ, կացի to be, exist, live, remain, stand | քարացեալ ptcp քարացուցանեմ to turn into stone | ցոյց, ցուցից showing, index, sign, testimony, indicator, proof | տեսող seer, spectator

A rough ET:

Saint Barbara, having gone out, was fleeing from her father, but he, like a bloodthirsty animal, was pursuing her. And he went out to the mountain and searched for the blessed Barbara, and just then he saw on the mountain two shepherds, who were tending their flocks, and he was asking them whether they might have seen her. One of them wanted to lie for her, lest the saint fall violently and be killed, and he swore to him, “I don’t know at all where she might be, nor will I be able to spot her.” But his companion began to indicate and make signs so as to point out Christ’s handmaid. The saint, then, having cursed him, (namely) this wicked shepherd, and he immediately having coagulated, he, together with the sheep, became like a statue, like Lot’s wife, and it remains to this day in that very form: they remain petrified in the same place for a sign to those who see it.

The Arabic (Garšūnī) copy I have read is in CFMM 306, with this episode at ff. 57v10-58r7. Here is the image:

CFMM 306, ff. 57v-58r (pp. 102-103)

And a rough ET:

And when her wicked father realized that she had gotten the better of him by the power of her great Lord, he made a thorough search for her and went up the mountain after her. That mountain was enough for two [shepherds] to tend sheep, and he asked them about her. One of them swore that he had not seen her. Satan entered the heart of the other as he had entered the heart of Judas, who handed Christ over to the Jews: thus [the second shepherd] handed the chaste woman into her father’s hand. Then she lifted her gaze toward that shepherd who had pointed her out to her father and she cursed him, and he and his flock became black rocks, [remaining so] to this very day.

So we have now seen this part of the tale in Greek, Syriac, Armenian, and Arabic. Here is a chart showing what happens to the cursed shepherd and his sheep in these versions:

	shepherd	sheep
Greek	stone	beetle
Syriac	beetle	beetle
Arabic	stone	stone
Armenian	stone	stone

This data is of course not based on a complete examination of surviving sources for this story, not even for the languages included here. In all likelihood a more thorough investigation would reveal even more variety across the versions of this text, as well as some clues as to when and whence the different metamorphoses manifest in these texts.

Share this:

Commemorated on July 8 is the saint Procopius (BHG 1576-1582; BHO 1002-1003). As an exercise for students of Armenian, here is the prayer he is made to utter just before he is decapitated. (Rough English translation at the end.) It contains many imperative forms (addressed to God) and several participles. Most of the vocabulary is fairly common, but I have been liberal in those I have included in the notes below. The text is available from an Armenian synaxarion in PO 21: 688-689. (Stylistically, note the placement of the imperatives: partly at the end of each main clause, partly at the beginning.)

Եւ յորժամ տանէին ի տեղին տարածեաց զձերս իւր յերկինս եւ ասէ. Տէր Աստուած իմ արարիչ երկնի եւ երկրի, հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, լո՛ւր աղաչանաց իմոց եւ կատարեա՛ զխնդրուածս իմ։

• տանէին impf 3pl տանիմ, տարայ to carry away, lead away, bring
• տարածեաց aor 3sg տարածեմ, տարածեցի to spread, stretch out
• արարիչ creator
• լո՛ւր impv 2sg լսեմ, լուայ to hear
• աղաչանք prayer (pl. tantum)
• կատարեա՛ impv 2sg կատարեմ, -եցի to accomplish, fulfill
• խնդրուածք, -ծաց/-ծոց prayer, request (pl. tantum)

Պահեա՛ զքաղաքս զայս եւ սրբեա՛ ի կռապաշտութենէ,

• պահեմ, -եցի to preserve, keep, watch over
• սրբեմ, -եցի to sanctify, purify
• կռապաշտութիւն idolatry

յիշեա եւ զամենայն ժողովուրդս քո եւ սրբեա՛ ի կռապաշտութենէ,

• յիշեմ, -եցի to bear in mind, remember
• ժողուորդ, -վդեան, -վրդոց people, assembly

եւ բժշկեա՛ զամենայն հիւանդութիւնս նոցա։

• բժշկեմ, -եցի to cure
• հիւանդութիւն illness, infirmity

Նեղելոց անդորրիչ լե՛ր,

• նեղելոց ptcp gen.pl նեղիմ, -եցայ to be afflicted, troubled
• անդորրիչ quieting, calming, comforting
• լե՛ր impv 2sg լինիմ, եղէ to be

որբոց եւ այրեաց օգնական,

• որբ, -ոց orphan
• այրի, -րեաց widow
• օգնական aid(ing), help(er)

եւ որոց ի բանդին այցելու,

• բանդ/տ, -ից prison
• այցելու, ,-ուի, -աց visitor

զնաւակոծեալս ի ծովու խաղաղութեամբ հասո՛ ի նաւահանգիստն,

• նաւակոծեալս ptcp acc.pl. նաւակոցիմ to suffer shipwreck
• խաղաղութիւն peace
• հասո՛ impv 2sg հասուցանեմ, հասուցի to cause to reach, bring to (caus. of հասանեմ, հասի to arrive at, reach, the impv 2sg of which is հա՛ս)
• նաւահանգիստ port, haven

ճանապարհորդաց ուղեկից, փախուցելոց ի բռնաւորաց ապաւէն,

• ճանապարհորդ traveler, wayfarer
• ուղեկից fellow traveler
• փախուցանեմ, -եցի to put to flight, cause to flee
• բռնաւոր violent; usurper, tyrant
• ապաւէն, -ւինի, -նաց asylum, refuge

զիտանգեալսն ի ծառայութենէ ազատեա՛,

• վտանգիմ, -եցայ to be in danger, peril, etc.
• ծառայութիւն slavery, captivity
• ազատեմ, -եցի to free, liberate, save

զդեւս ի մարդկանէ հալածեա՛,

• մարդիկ, gen.sg. մարդկան humanity, the human race, people
• հալծեմ, -եցի to expel, cast out, persecute, chase

զգլորեալսն կանգնեա՛,

• գլորիմ, -եցայ to sink, fall
• կանգնեմ, -եցի to raise, lift up, re-establish

զմոլորեալսն դարձո՛,

• մոլորիմ, -եցայ to wander, go astray, err
• դարձո՛ impv 2sg դարձուցանեմ, -ուցի to return, restore, bring back

մեղաւորաց թողութիւն շնորհեա՛,

• մեղաւոր sinful, sinner
• թողութիւն forgiveness, release
• շնորհեմ, -եցի to give, grant, forgive

զսատանայական խորհուրդս խափանեա՛,

• խորհուրդ, -ոց thought, intention
• խափանեմ, -եցի to hinder, impede, intercept

բա՛ց զարքայութիւնդ քո ամենայն հաւատացելոց քոց,

• բա՛ց open
• հաւատամ, -տացի to believe

եւ որոց յանուն իմ եկեղեցի շինեն կամ յոսկերաց իմոց մասն առնուցուն, կամ զիշատակս իմ կատարեն,

• շինեն, -եցի to found, built, construct
• ոսկր, -աց bone
• մասն, -սին, -սանց part, piece, relic
• առնուցուն pres subj 3pl առնում, առի to take
• յիշատակ, -աց commemoration, remembrance

պարգեւեա՛ նոցա զքո անբաւ ողորմութիւնդ,

• պարգեւեմ, -եցի to give, present with
• անբաւ, -ից infinite, innumerable
• ողորմութիւն pity, mercy

եւ մի՛ եկեսցէ ի վերայ նոցա սատանայական փորձութիւնք,

• եկեսցէ aor subj 3sg գամ, եկի to come
• փորձութիւն temptation

եւ մի՛ բռնութիւնք ի թշնամեաց եւ յիշխանաց,

• բռնութիւն violence, tyranny, assault
• թշնամի, -նւոյ, -մեաց enemy, foe
• իշխան, -աց sovereign, magistrate, ruler, governor

եւ ընկա՛լ զհոգիս իմ խաղաղութեամբ։

• ընկա՛լ impv 2sg ընդունիմ, ընկալայ to receive

An English translation:

And as they were bringing him to the place [of his martyrdom], he spread his hands to heaven and said: Lord, my God, creator of heaven and earth, father of our Lord Jesus Christ, hear and fulfill my request. Watch over this city and cleanse it of idolatry. Remember, too, all your people: cleanse [them] of idolatry and cure every infirmity. Be a comforter to the afflicted, a helper to orphans and widows, a visitor to those in prison. Bring those who have suffered shipwreck on the sea to the haven in peace. [Be] a fellow traveler to wayfarers, a refuge to those put to flight by the violent. Free those in peril in slavery. Cast out demons from humanity. Raise up the fallen. Bring back those who are astray. Grant forgiveness to sinners. Impede satanic intentions. Open your kingdom to all who believe in you, those who will build a church in my name, take up the relics of my bones, or celebrate my commemoration. Grant them your infinite mercy. Do not let satanic temptation come upon them, nor violence from foes or magistrates. And receive my spirit in peace.

Share this:

The martyrdom story of Victorinus, Victor, Nicephorus, Claudius, Diodore, Serapion, and Papias (cf. BHO 1245 for Syriac, see here; for Greek here, on Jan 31), set in the time of Decius, offers students of Armenian — at least those with a strong stomach — a worthwhile opportunity for reading practice and vocabulary learning, especially for terms for body parts. Below is the Armenian text from PO 21: 13-14, vocabulary, and my English translation.

Զսրբոյն Բիքտորինոսի հանին զաջոյ ակն, եւ ի մամուլս ջախջախեցին զմարմինն, եւ սրով հատին զամենայն մատունսն ոտիցն եւ ձեռացն։

• հանին pres 3pl հանեմ, հանի to remove, pull out
• աջ, -ոյ, -ու right
• ակն, ական eye
• մամուլ, մամլոց press
• ջախջախեցին aor 3pl ջախջախեմ, -եցի to crush
• սուր, սրոց sword
• հատին aor 3pl հատանեմ, հատի to cut (off)
• մատն, մատին, մատանց finger, toe
• ոտն, ոտին, ոտից foot
• ձեռն, ձեռին, ձեռաց hand

Եւ զսուրբն Վիքտորոս կապեցին ի չորս ցիցս զձեռս եւ զոտս, եւ հատին զլեզուն, եւ քերանօք քերթեցին զամենայն մարմինն։

• կապեցին aor 3pl կապեմ, -եցի to bind, tie
• ցից, ցցոյ stake, post
• լեզու, -ի/-ոյ, -աց tongue
• քերանք (act of) scratching, scraping
• քերթեցին aor 3pl քերթեմ, -եցի to flay, peel off

Եւ զսուրբն Նիկիփորոս պնդեցին ի մեքենայս մինչեվ հոսեաց արիւնն ի քթացն եւ ի բերանոյն եւ յականջացն, եւ ապա կախեցին զհերացն յարմաւենի ծառ։

• պնդեցին aor 3pl պնդեմ, -եցի to strain, tighten
• մեքենայ, -ից machine, device
• հոսեաց aor 3sg հոսեմ, -եցի to flow, gush, stream
• արիւն, արեանց blood
• քիթ, քթաց nose
• բերան, -ոց mouth
• ականջք, -աց ears (plurale tantum; a single ear is ունկն, ունկան)
• կախեցին aor 3pl կախեմ, -եցի to hang, suspend
• հեր, -աց hair
• արմաւենի palm tree
• ծառ, -ոց tree

Եւ զսուրբն Կղաւդիոս խիստ տանջեցին, եւ կախեցին գլխիվայր, եւ աղբ ծխեցին յերեսն. եւ արկին ի հոտոտելիսն քացախ խիստ, եւ ապա կտրեցին զձեռսն եւ զոտսն։

• խիստ harshly, cruelly, severely
• տանջեցին aor 3pl տանջեմ, -եցի to torture
• գլխիվայր head downwards, upside down (< գլուխ, գլխոց head)
• աղբ, -ոց, -ից excrement, dung
• ծխեցին aor 3pl ծխեմ, -եցի to smoke
• երեսք, երեսաց (plurale tantum) face
• արկին aor 3pl արկանեմ, արկի to cast, throw
• հոտոտելիք, -լեաց (plurale tantum) nose
• քացախ, -ոյ vinegar, acid
• կտրեցին aor 3pl կտրեմ, -եցի to cut (off)

Եւ զսուրբն Դիոդորոս յետ բազում չարչարանաց հրով այրեցին։

• չարչարանք, -նաց (plurale tantum) suffering, torment, torture, pain
• հուր, հրոյ fire
• այրեցին aor 3pl այրեմ, -եցի to burn

Եւ զսուրբն Սրապիոն սրով գլխատեցին։

• գլխատեցին aor 3pl գլխատեմ, -եցի to behead, decapitate (< գլուխ, գլխոց head)

Եւ զսուրբն Պապիաս բեւեռեցին ի փայտի, եւ կապեալ վիմաւ ընկեցին ի ծովն։

• բեւեռեցին aor 3pl բեւեռեմ, -եցի to nail (< բեւեռ, -ի, -աց nail)
• փայտ, -ից wood, tree
• կապեալ ptcp կապեմ, -եցի to bind, tie
• վէմ, վիմաց stone, rock
• ընկեցին aor 3pl ընկենում, ըկեցի to throw, cast
• ծով, -ուց sea

Եւ այնպէս կատարեցան ի Քրիստոս։

• կատարեցան aor m/p 3pl կատարեմ, -եցի to finish, end, complete; m/p to die

English’d:

They plucked out Saint Victorinus’ right eye, crushed his body in a press, and cut off all his fingers and toes with the sword. They bound Saint Victor to four stakes with his hands and feet, cut out his tongue, and lacerated his whole body. They pressed Saint Nicephorus in a machine until the blood gushed from his nose, mouth, and ears, and then they hung him from a palm tree. They harshly tortured Saint Claudius, hung him upside down, burned excrement in his face, poured vinegar down his nose, and then they cut off his hands and feet. Saint Diodore, after much suffering, they burned with fire. They beheaded Saint Serapion with the sword. They nailed Saint Papias to a piece of wood and they threw him, bound with a stone, into the sea. And thus they died in Christ.

Share this:

Here again from the synaxarion are some short passages especially suitable for students of the language. I’ve included some vocabulary and grammatical notes. A French translation is in the PO volume, and we can expect an English translation of the Armenian synaxarion for the month of February before too long from Edward G. Mathews, Jr. (see a few comments on the first volume here).

Abraham of Arbel

PO 19: 148 (cf. BHO 12; perh. also 13?)

Զայս երանելի եպիսկոպոսս տարան կապանօք առաջի մոգպետին Ադելփոռայ, եւ հրամայէր նմա երկիր պագանել արեգականն եւ հրոյ եւ զոհս մատուցանել։

• տարան aor 3pl տանիմ, տարայ to carry away, lead, bring
• կապանք bonds, handcuffs, irons
• մոգպետ chief magus
• հրամայէր impf 3sg հրամայեմ, -եցի to command
• երկիր պագանել to kiss the earth > to prostrate o.s. in worship (with the thing worshiped in the genitive)
• արեգակն, արեգական sun
• հուր, հրոյ fire
• զոհ, -ից sacrifice, victim, host
• մատուցանել inf մատուցանեմ, -եցի to present, offer

Եւ նորա բացեալ զբերան իւր յերկար բանիւք ի սուրբ գրոց յանդիմանէր զսնոտի հաւատս Սաբիւռոսի.

• բացեալ ptcp բանամ, բացի to open
• երկար, -աց long
• գիր, գրոց writing, scripture
• յանդիմանէր impf 3sg յանդիմանեմ, -եցի to reprimand, reproach, rebuke sharply
• սնոտի, -տւոյ, -տեաց useless, worthless
• հաւատ, -ոյ, -ք, -տոց faith, belief, religion

անարգեաց եւ զմոգպետն Ադելփորա, եւ զունայն օրինադրութիւնն։ Եւ հրամայեաց հատանել զգլուխ նորա ի քաղաքին Թելոմ։

• անարգեաց aor 3sg անարգեմ, -եցի to disparage, despise, find fault with
• ունայն, -ից empty, void, useless
• օրինադրութիւն law, decree, institution
• հրամայեաց aor 3sg հրամայեմ, -եցի to command
• հատանել inf հատանեմ, հատի to cut (off)

Եւ յորժամ տարան ի տեղին, հարցանէր դահիճն. Դառնա՞ս ի հաւատս մեր եթէ մեռանիս։

• հարցանէր impf 3sg հարցանեմ, հարցի to ask, interrogate, question
• դահիճ, դահճաց hangman, executioner, torturer
• դառնաս pres 2sg դառնամ, դարձայ to turn, be converted
• մեռանիս pres 2sg մեռանիմ, մեռայ to die

Եւ նա ասէ. Ոչ ուրանամ զճշմարտութիւնն, եւ ոչ դառնամ ի պիղծ դաւանութիւնդ ձեր.

• ուրանամ, -ացայ to deny, disown, disavow
• պիղծ, պղծոց impure, filthy, foul, detestable
• դաւանութիւն (confession of) faith, belief

հաւատամ ի Հայր եւ յՈրդի եւ յամենասուրբ Հոգի, ի միասնական սուրբ Երրորդութիւնն։

• հաւատամ, -ացի to believe
• միասնական consubstantial, united
• Երրորդութիւն Trinity

Եւ մինչդեռ խոստովանութիւնն ի բերանն էր՝ հատին զգլուխ նորա Փետրուարի Զ։

• խոստովանութիւն confession, declaration
• հատին aor 3pl հատանեմ, հատի to cut (off)

King Leo II (on whom see here)

PO 19: 150

Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս Լեւոն թագաւոր երկրորդ՝ որդի արքային Հեթմոյ։

• հանգեաւ aor m/p 3sg հանգչիմ, հանգեայ to go to rest, die
• NB the two words for king: թագաւոր and արքայ

Սա էր բարեպաշտ յոյժ եւ առաքինի, հեզ, երկայնամիտ, պարկեշտ, ժուժկալ, եւ ողորմածութեամբ առաւելեալ քան զամենեսին։

• բարեպաշտ pious, religious
• առաքինի, -նւոյ, -նեաց valiant, courageous
• հեզ mild, meek, gentle (as in Mt 5:5, 11:29, 21:5)
• երկայնամիտ, -մտաց patient
• պարկեշտ, -ից moderate, temperate; pure
• ժուժկալ, -ից/-աց patient; abstinent, sober, temperate; chaste
• ողորմածութիւն mercy, compassion, charity, goodness
• առաւելեալ ptcp առաւելում, -ելայ to abound
• ամենեսին acc of ամենեքին everybody

Շինեաց եւ հիւրանոցս եւ հիւանդանոցս, նորոգեաց զվանորայս եւ հաստատեաց ի նոսա դպրոցս. եւ աստուածահաճոյ վարուք փոխեցաւ առ Աստուած։

• շինեաց aor 3sg շինեմ, -եցի to found, build, construct
• հիւրանոց hospice, guest lodging (հիւր, -ոց/-ից guest, visitor, stranger)
• հիւանդանոց hospital (հիւանդ, -աց sick)
• նորոգեաց aor 3sg նորոգեմ, -եցի to repair, restore
• վանորայք monasteries, convents
• հաստատեաց aor 3sg հաստատեմ, -եցի to restore; to institute, found, create
• դպրոց, -աց school
• աստուածահաճոյ god-pleasing
• փոխեցաւ aor m/p 3sg փոխեմ, -եցի to change, remove, transfer (m/p to go, depart, die)