Share this:

APIB 2, p. 127, rubric for Niketas the Goth, Hoṙi 6/September 15

In the synaxarion for Sept 15, we find in the commemoration of Niketas the Goth (cf. BHG 1339-1340) a brief mention of the famous Ulfilas. As an exercise for students of Armenian, here is the passage from two 17th-century manuscripts, along with vocabulary, followed by some related excerpts from the metaphrastic version of the commemoration.

The knowledge of Ulfilas’ role in the spread of Christianity among the Goths, including the creation of a script for Gothic and the translation of the Bible into Gothic, is well known. Here is a brief statement from Sokrates’ Eccl. hist. (4.33.6, P. Maraval and P. Périchon, Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique (Livres I-VII), Paris, 2004-2007):

Τότε {δὲ} καὶ Οὐλφίλας ὁ τῶν Γότθων ἐπίσκοπος γράμματα ἐφεῦρεν Γοτθικά, καὶ τὰς θείας γραφὰς εἰς τὴν Γότθων μεταβαλὼν τοὺς βαρβάρους μανθάνειν τὰ θεῖα λόγια παρεσκεύασεν.

See further these resources, some older, some newer, on Ulfilas and Gothic:

• W. Streitberg, Gotisches Elementarbuch, 5/6 ed., Germanische Bibliothek I. Sammlung germanischer Elementar- und Handbücher, I.2 (Heidelberg, 1920) (archive.org)
• J. Wright, A Grammar of the Gothic Language (Oxford, 1957). (Older editions available at archive.org)
• Course from the Univ. of Texas at Austin IE site: http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/gotol-0-X.html
• For more recent works, see the brief annotated bibliography from the same site: http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/gotol-E.html

To return to our Armenian manuscripts, on APIB 1, dated 1637, see also this post. The similar manuscript APIB 2, with APIB 3 a large two-volume manuscript, is dated 1684.

APIB 1, p. 112

Here are the texts from APIB 1 and, for comparison, Bayan’s ed. of a different text in PO (here):

APIB 1 Սո՛ւրբ նիկիտաս է՛ր ի խուժադուժ երկրէն գո՛թացւոց որէ յարեվմուտս ի հիւսիսային կողմն յայնկոյս գետոյն դանուբայ. յամս մեծին կոստանդիանոսի։

• խուժադուժ, -ից barbarous, savage
• արեւմուտք, -մտից the West
• հիւսիսային northern
• կողմն, -մանց side, quarter, region, land
• յայնկոյս over, beyond, on the other side
• գետ, -ոց, -ից river

B Սուրբ վկայն Քրիստոսի Նիկիտաս, էր ի խուժադուժ երկրէն Գոթացւոց, յայնկոյս գետոյն մեծի Դանուբայ, ի ժամանակս մեծի արքային սրբոյն Կոստանդիանոսի։

APIB 1 եւ էր հա՛ւատովն քրիստոնեայ խրատեալ ի մեծէն թէոփիլոսէ գա՛ւթացւոց ե(պիսկոպո)սէն։ Որ էր մի եւ նա. զճ՟ եւ ժը՟ հայրապետացն որ ի նիկիայ։

• հաւատ, -ոյ, -ք, -ոց faith, belief, creed
• խրատեմ, -եցի to admonish, instruct
• NB the spelling of գա՛ւթացւոց for Գոթացոց, a kind of hypercorrection
• զճ՟ եւ ժը՟ = 318, which is fully spelled out below

B Եւ էր խրատեալ եւ ուսեալ զուղղափառ հաւատս քրիստոնէութեան յերանելոյն Թէոփիլոսէ Գոթացոց եպիսկոպոսէն, որ էր մի ի յերեք հարիւր ութ եւ տասնիցն Նիկիոյ առաջին ժողովոյն։

• ուսեալ ուսանիմ, ուսայ, ուսիր to learn, study, be instructed
• ուղղափառ, -աց orthodox
• երեք հարիւր ութ եւ տասնիցն 318 (Meillet, Altarm. Elementarbuch, § 78)
• առաջին, առաջնում, -ջնոյ, -ջնմէ, -ջնոց first, ancient
• ժողով, -ոց assembly, council, synod

And several lines later Ulfilas is mentioned. Here are images from APIB 1 and 2:

APIB 1, p. 112

APIB 2, p. 127 (cont.)

APIB 2, p. 128

The texts, then, from APIB 1 and Bayan are:

APIB 1 Եւ յետ մահուանն թէոփիլոսի. եղեւ եպ(իսկոպո)ս ուրփիլոս յայնմ աշխարհին գո՛թացւոց. եւ գիր եւս արար այնմ լեզուին։ եւ բազմացոյց զքրիստոնեայսն՝ յորոց մի էր եւս ս(ուր)բն նիկիտաս։

• յետ after
• մահ, -ու/-ուան, -ուց death
• եւս also, still, more
• բազմացուցանեմ, -ուցի to enlarge, increase, multiply

B Եւ յետ մահուանն Թէոփիլոսի եղեւ Ուրփիլոս եպիսկոպոս Գոթացւոց, եւ գիրս եւս երեւեցոյց այնմ բարբառոյն եւ ընդարձակագոյն ուսոյց զխուժադուժ ազգն եւ բազմացոյց զքրիստոնէութիւնն, յորոց էր եւ սուրբն Նիկիտաս։

• երեւեցոյց երեւեցուցանեմ, -ուցի to cause to appear, show, produce
• բարբառ, -ոյ speech, language, dialect
• ընդարձակագոյն larger, vast, very long, lengthy
• ուսուցանեմ, ուսուցի to teach, instruct (cf. above ուսանիմ)

Now here are some selections from the metaphrastic version of the hagiography in Greek and Georgian. These texts, rather more detailed than the Armenian above, line up closely, but differ a bit in vocabulary (cf. φίλτρον სარწმუნოებაჲ). The Greek is from PG 115, cols. 705, 708, §§ 1 and 3 (see beginning here) and the Georgian is from Nargiza Goguaże, ძველი ქართული მეტაფრასული კრებულები სექტემბრის საკითხავები, ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები 7 (Tbilisi, 1986), this part beginning here at TITUS. Due to the length of these extracts added to the Armenian above, I have been more sparing than usual in the amount of lexical help I have supplied.

From § 1

Ἴσασι πάντες τὸν ποταμὸν Ἴστρον μεγέθει καὶ εὐθηνίᾳ, ὅσα φέρουσι, τὸ περιβόητον ἔχοντα, ὃν καὶ Δανούβιον ἡ ἐπιχώριος οἴδε γλῶττα καλεῖν.

უწყიან ყოველთა მდინარე ისტროჲ სიდიდითა და იეფობითა, რაოდენი მოაქუს მდინარეთა მქონებელი საჩინოებისაჲ, რომლისაჲ დანუბ წოდებაჲ იცის მსოფლიომან ენამან.

• იეფობაჲ abundance
• საჩინოებაჲ distinction, brightness

…

Οὗτος οὖν ὁ θαυμαστὸς Νικήτας, Γοτθικῶν σπερμάτων ἐκφὺς καὶ τιμὴν τὴν πρώτην παρ᾽ ἐκεῖνοις λαχὼν

ამათ გუთთა თესლისაგან საკჳრველი ესე ნიკიტა აღმოეცენა და პირველობისა პატივი ხუდა მათ მიერ.

• თესლი seed
• საკჳრველი wondrous
• აღმოცენება to sprout, grow, come up
• ხუდომა to be bestowed

διά τε τὸ περιφανὲς τοῦ γένους καὶ τὴν ἄλλην τοῦ σώματός τε καὶ τῆς ψυχῆς εὐφυῖαν ὅσην καὶ δεξιότητα, οὐ Γότθου ἦν τὸν βίον, οὐ τοὺς τρόπους, οὐδὲ τὴν πίστιν.

ხოლო ტომთა საჩინოებისათჳსცა და სხჳსა სულისა და ჴორცთა აზნაურებისა და სიმარჯჳსა არა გუთ იყო ცხორებითა, არცა სახითა, არცა სარწმუნოებითა;

• აზნაურებაჲ honor, nobility
• სიმარჯუეჲ goodness, kindness; proficiency

Ἐνίκα γὰρ ἡ μὲν γνώμη τὸ γένος, τὸ δὲ εἰς Χριστὸν φίλτρον τὴν βάρβαρον δόξαν, ὁ δὲ τῶν ἀρετῶν ἔρως τὴν Γότθικὴν ἀκρασίαν καὶ ἀγριότητα.

რამეთუ ცნობაჲ სძლევდა თჳთებასა, ხოლო ქრისტეს მიმართი სარწმუნოებაჲ ბარბაროზებრსა ნებასა და სათნოებათა ტრფიალებაჲ გუთებრივსა უზავ-ველურებასა.

• ძლევა to conquer
• ნებაჲ will, wish
• სათნოებაჲ goodness, virtue
• ტრფიალებაჲ love
• უზავ-ველურებაჲ irreconcilability, unruliness, implacability

From § 3

Οὔρφιλος δὲ διάδοχος μὲν τῶν ἀρχιερατικῶν θεσμῶν ἐχρημάτιζε Θεοφίλου, συμπαρὼν δὲ αὐτῷ πάλαι κατὰ τὴν Νίκαιαν καὶ τὰ ἴσα φρονῶν,

ხოლო ურფილოს იყო მონაცვალე მღდელთმთავრობისა შჯულთა თეოფილესთა, ვითარცა ძუელვე მის თანა ყოფილი ნიკეას და სწორ მზრახვალი მისი,

• მონაცვალეჲ inheriting, inheritor
• სწორი similar, like
• მზრახვალი counseling, advising, speaking

συνήδρευσεν ὕστερον καὶ οἷς ὅτ᾽ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἁγία καὶ οἰκουμενικὴ δευτέρα συνεκροτήθη σύνοδος.

რომელი თანა-მოდასე იქმნა უკუანაჲსკნელ კრებასა მას წმიდასა მსოფლიოდ მეორესა კოსტანტინოპოლის შეკრებულსა.

• თანა-მოდასეჲ similar, like
• უკუანაჲსკნელი last

Οὗτος ἀνὴρ λόγιός τε καὶ νουνεχὴς ὢν, τύπους γραμμάτων καὶ ἀπηχήσεις αὐτῶν τῇ Γότθικῇ συμβαίνοντας ἐξεῦρε φωνῇ·

ამან კაცმან ვითარცა გონიერმან და სიტყჳერმან სახენი ასოთანი და ჴმიანობანი მათნი შესატყჳსად მოუპოვნა გუთთა ენასა,

• ასოჲ letter
• ჴმიანობაჲ pronunciation, sound
• შესატყჳსი corresponding
• მოპოვნება to invent (also, to win, earn)

τούτοις τε τὴν ἱερὰν ἡμῶν Γραφὴν καὶ θεόπνευστον ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος εἰς τὴν Γότθικὴν γλῶσσαν μεταβαλὼν τοὺς ὁμοφίλους ἐκμανθάνειν πάσῃ σπουδῇ παρεσκεύασε.

რომლითა წმიდანი და ღმრთივ სულიერნი წერილნი ჩუენნი ელადელთაგან გუთთა ენად მიცვალებითა ყოველთა თანა-მეტომეთა მისთა მოსწრაფებით სწავლად მოუმზადნა.

• მიცვალებაჲ death (?!)
• თანა-მეტომაჲ compatriot
• მოსწრაფებაჲ effort, striving
• მომზადება to prepare

Share this:

Liv Ingeborg Lied (here), taking as a starting point a recent article by Alin Suciu, has recently made some important remarks on 4 Ezra in Syriac. Here I would like to add a little about this text in Old Georgian. First, note these editions, with the sigla that I will use below:

• AB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Athos Manuscript,” Harvard Theological Review 22 (1929): 57–105.
• JB = Robert P. Blake, “The Georgian Version of Fourth Esdras from the Jerusalem Manuscript,” Harvard Theological Review 19 (1926): 299–375.
• JL = K. Danelia, S. Č’xenkeli, and B. Šavišvili, ქართული ლექციონარის პარიზული ხელნაწერი/Парижская рукопись грузинского лекционария, vol. 1 (Tbilisi, 1987), vol. 2 (Tbilisi, 1997). Available at TITUS here.
• OJ = Cʻiala Kʻurcʻikiże, ძველი აღთქმის აპოკრიფების ქართული ვერსიები (X-XVIII სს. ხელნაწერთა მიხედვით), vol. 1 (Tbilisi, 1970). Available at TITUS here.
• Michael Tarchnišvili, Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) I, CSCO 188-189 / Scr. Ib. 9-10 (Louvain, 1959); Le Grand lectionnaire de l’église de Jérusalem (ve-viiie S.) II, CSCO 204-205 / Scr. Ib. 13-14 (Louvain, 1960).

The full book is available in AB, JB, and OJ. For these non-lectionary manuscripts, JB + AB ≈ OJ. Lied notes that parts of 4 Ezra appear in some Syriac lectionaries, and we see the same phenomenon in Georgian. The Georgian lectionary includes 5:22-30 and 8:6-36. For the verses as numbered in JL, which agree with the usual numbering, note:

• JL 5:22-30 = OJ 3:22-30

• JL 8:6-36 = OJ 6:6-36

The numbering in Blake’s editions differs from both of these and is produced as-is below.

As an example of the variety that we find in these texts, I offer a text sample of 4Ezr 5:22-30 according to JL, OJ, JB, and AB. (No judgement on textual primacy is necessarily implied in this order.) As usual when multiple textual versions are compared, various differences (grammatical constructions, constituent order, vocabulary, etc.) become manifest. (Not all of these are observable in English translations of those versions, of course.) As will be seen, there are some notable variants across these Georgian versions. In her post, Lied rightly stresses that “[t]here is still much research to be done on the reception history of 4 Ezra in the Christian East”. This research must include Old Georgian. I hope that the text sample given below, supplied with an English translation for those who do not read Georgian, will show that the Georgian witnesses to 4 Ezra certainly merit inclusion in any textual discussion of the book, whatever the language from which they were translated.

In the Georgian lectionary, the text below is read on Epiphany. In Tarchnišvili’s ed., the reading is introduced with the words ა : საკითხავი : ეზრა წინაჲსწარმეტყუელისაჲ :, “Reading I: Ezra the Prophet”. Barring punctuation and a minor orthographic difference (სიძულვილით instead of სიძულილით), the incipit and desinit of the passage (which is all Tarchnišvili gives) match JL. I have made a few changes to align the verses with JL; such places are marked with *. I have changed გან to -გან in Blake’s editions. First I give each text with an English translation, verse-by-verse, and then after that, for students of Old Georgian I supply the texts with notes on vocabulary and grammar at the first appearance of given forms.

5:22

JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,
And my heart took in the law of knowledge. I also began to speak from it before the angel.

OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.

JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *
And my heart put on the soul of knowledge. Then I also began to speak before the Most High.

AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *
And my heart put on the soul of knowledge, and then I also began to speak before the Most High.

5:23

JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;
And I said, “Lord, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.

OJ3:23  და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.

JB2.2.1  და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from the trees you have chosen a vine for yourself.

AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.
And I said, “Lord God, from all the high forests of the earth and from its trees you have chosen a vine for yourself.

5:24

JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.
And from all the places of the world you have chosen for yourself one area.

5:25

JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.
And from all the abysses of the earth and from the seas you have honored for yourself a single one, and from all the built-up cities you have made a chosen one for yourself, and you have made Zion holy.

OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი;
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.
And from all the flowers, a lily, and from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, Jordan, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.
And from all the abysses of the earth and seas you have enlarged for yourself one river, and from all the built-up cities you have made Zion holy for yourself.

5:26

JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.
And from all the birds created you name [named?] for yourself one dove, and from all the things you created you have found one sheep pleasing.

OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.

JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.
And from all the created birds you have named for yourself a dove, and from all the animals you created you have found one sheep pleasing for yourself.

AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.
And from all the created birds of the sky you have named for yourself one dove, and from all created animals you have found one sheep pleasing for yourself.

5:27

JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.
And from everyone you brought into existence you made an elect people, your people Israel, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one people, Israel, your own, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you loved.

AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:
And from all the peoples you brought into existence you made one, Israel, elect, and from all chosen generations you gave the law to the people whom you also loved.

5:28

JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have scattered that one, your only begotten, among everyone.

OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.

JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed your only begotten among everyone.

AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.
And now, Lord, why have you given up that one before many? Because you have rebuked that one root more than all roots and you have dispersed all your only begotten, and among everyone.

5:29

JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.
And you have trodden underfoot those who interchange your law.

OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …
And you have trodden underfoot those who oppose your law, and them that believe your law…

JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
And those who oppose your law tread underfoot them that believe your law.

AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.
Those who oppose your law tread underfoot, too, them that believe your law.

5:30

JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻
If you really hated your people, the punishment should be at your hands.”

AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻
Well, you really hated your people: the punishment should be at your hands.”

Finally, for students of old Georgian:

5:22

JL5:22 და შთაიხუა გულმან ჩემმან შჯული მეცნიერებისაჲ. ვიწყე სიტყუად წინაშე ანგელოზისა მიერ მეცა,

• შთა-ი-ხუ-ა aor 3sg შთახუმა to take (down)
• შჯული (სჯული) law
• მეცნიერებაჲ knowledge
• ვ-ი-წყ-ე aor 1sg წყება to begin

OJ3:22 და შთაიცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა,

• შთა-ი-ცუ-ა aor 3sg შთაცუმა to clothe, put on
• მაღალი high

JB2.1.3 და შთაეცუა გულმან ჩემმან სული მეცნიერებისაჲ: ვიწყე სიტყუად მერმეცა წინაშე მაღლისა *

AB2.1.3 და შთაიცუა გულმან ჩემმან გული მეცნიერებისაჲ, და ვიწყე სიტყუად წინაშე მაღლისა მერმეცა, *

5:23

JL5:23 და ვთქუ: უფალო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი;

• მაღნარი grove (high) forest (cf. ტყეჲ forest)
• ხეჲ tree
• გამო-ი-რჩი-ე aor 2sg გამორჩევა to choose, select
• ვენაჴი vine

OJ3:23  და ვთქუ: უფალო ღმერთო, ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთა მისთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი,

JB2.2.1  და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.

AB2.2.1 და ვთქუ჻ უფალო ღმერთო ყოველთაგან მაღნართა ქუეყანისათა და ხეთაგან მისთა გამოირჩიე შენდად ვენაჴი.

5:24

JL5:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი;

• იატაკი ground, earth

OJ3:24 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი; *

JB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.

AB2.2.2 და ყოველთაგან ადგილთა სოფლისათა გამოირჩიე შენდად იატაკი ერთი.

5:25

JL5:25 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათაგან ადიდე შენდად ერთი და ყოველთაგან ქალაქთა შჱნებულთა ჩინებულ ჰყავ შენდად და წმიდა ჰყავ სიონი.

• უფსკრული abyss, bottomless (cf. ფსკერი ground, bottom)
• ა-დიდ-ე aor 2sg დიდება to praise, honor
• შე/ჱნებული  built, constructed (for the root, cf. Arm. շինեմ to build; in Georgian note the sobriquet დავით აღმაშენებელი, David the Builder, Georgian king from 1089-1125)
• ჩინებული choice, lofty, noble
• ჰ-ყავ aor 2sg ყოფა to make

OJ3:25 და ყოველთაგან ყუავილთა — შროშანი; და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარჱ — იორდანე; და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ

• შენდად სიონი;
• ყუავილი flower
• შროშანი lily (MP sōsan [for Sogdian, cf. ms C2 83v2, with Sims-Williams’ note on p. 163], Aram šōšan (Syr šawšantā), Arm շուշան)
• გან-ა-დიდ-ე aor 2sg განდიდება to enlarge, increase
• მდინარეჲ river

JB2.2.3 და ყოველთაგან ყუავილთა შროშანი. და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდე შენდად ერთი მდინარე იორდანე. და ყოველთაგან შენებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ შენდად სიონი.

AB2.2.3 და ყოველთაგან უფსკრულთა ქუეყანისათა და ზღუათა განადიდჱ შენდად ერთი მდინარჱ. და ყოველთაგან შჱნებულთა ქალაქთა წმიდა ჰყავ სიონი შენდად.

5:26

JL5:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ-სდებ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა სათნო იყავ ცხოვარი ერთი.

• დაბადებული created, creature
• მფრინველი bird (cf. მფრინვალეჲ flying)
• სახელ-ს-დებ pres 2sg სახელ-დება to name (the aor 2sg სახელ-ს-დევ, which differs in only one letter, would agree with the other Georgian versions, but note the acc ტრედსა ერთსა here and in the other versions)
• ტრედი dove
• სათნო ი-ყავ aor 2sg სათნო-ყოფა to find pleasing, enjoy (სათნოჲ pleasant, pleasing)
  ცხოვარი sheep

OJ3:26 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა ცისათა სახელ-სდევ შენდად ტრედსა ერთსა; და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ერთი ცხოვარი;

• ცაჲ heaven, sky
• სახელ-ს-დევ aor 2sg სახელ-დება to name (but with the aor why is ტრედსა ერთსა acc?)
• საცხოვარი animal, cattle, sheep

JB2.2.4 და ყოველთაგან დაბადებულთა მფრინველთა სახელ სდევ შენდად ტრედსა. და ყოველთაგან დაბადებულთა შენთა საცხოვართა სათნო ჰყავ შენდად ცხოვარი.

AB2.2.4 და ყოველთაგან მფრინველთა ცისათა სახელ სდევ შენდად ტრედსა ერთსა. და ყოველთაგან საცხოვართა სათნო იყავ შენდად ცხოვარი ერთი.

5:27

JL5:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერ საზეპურო ჰყავ ერი შენი ისრაჱლი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელიცა შეიყუარე.

• შექმნული made, prepared
• საზეპუროჲ chosen
• გამოცდილი chosen
• ნათესავი generation, people
• მო-ჰ-მადლ-ე aor 2sg მომადლება to give, grant
• შე-ი-ყუარ-ე aor 2sg შეყუარება to love, cherish

OJ3:27 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საზეპურო ჰყავ ერი ერთი ისრაელი; და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა, რომელცა შეიყუარე.

JB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთა შენთა ერთა საკუთრად შენდად ჰყავ ერი ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელი შეიყუარე:

• საკუთარი (one’s) own

AB2.2.5 და ყოველთაგან შექმნულთაგან ერთა საზეპურო ჰყავ ერთი ისრაჱლი. და ყოველთაგან გამოცდილთა ნათესავთა შჯული მოჰმადლე ერსა რომელცა შეიყუარე:

5:28

JL5:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და დააბნიე ერთი იგი შენი მხოლოდ-შობილი ყოველთა თანა.

• მი-გ-ი-ცემ-იეს perf 2sg მიცემა to give
• ა-გინ-ე aor 2sg გინება to scold, reprimand, rebuke, malign
• ძირი root
• და-ა-ბნი-ე aor 2sg დაბნევა to scatter, disperse, cast away (NB ე/ი umlaut)
• მხოლოდ-შობილი only begotten

OJ3:28 და აწ, უფალო, რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა? რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა და განაბნიე მხოლოდ-შობილი შენი ყოველთა თანა.

• გან-ა-ბნი-ე aor 2sg განბნევა to scatter, disperse (as above, NB ე/ი umlaut)

JB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე მხოლოდ შობილი შენი ყოველთა თანა.

AB2.2.6 და აწ უფალო რად მიგიცემიეს ერთი იგი წინაშე მრავალთა. რამეთუ აგინე ერთი იგი ძირი უფროჲს ყოველთა ძირთა. და განაბნიე ყოველი მხოლოდ შობილი შენი და ყოველთა თანა.

5:29

JL5:29 და დასთრგუნე მცვალებელნი შჯულისა შენისანი.

• და-ს-თრგუნ-ე aor 2sg დათრგუნვა to tread underfoot
• მცვალებელი interchanging, exchanging

OJ3:29 და დასთრგუნენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა. …

• და-ს-თრგუნ-ე-ნ aor 2sg N დათრგუნვა to tread underfoot
• მაცილობელი fighting, quarrelsome
• მორწმუნეჲ believing, faithful

JB2.2.7 და დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.

• და-ს-თრგუნ-ვ-ენ pres 3pl O3 დათრგუნვა to tread underfoot

AB2.2.7 დასთრგუნვენ მაცილობელნი შჯულისა შენისანი და მორწმუნეთა შჯულისა შენისათა.

5:30

JL5:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, ჴელთა შინა შენთა ჯერ-არს სწავლაჲ.

• სიძულილი hatred (and as v.n., to hate)
• მო-ი-ძულ-ე aor 2sg მოძულება to hate (w/ the preverb uses a direct construction, but w/o — სიძულილი — uses an indirect construction)
• ჯერ-არს to be reasonable, suitable, necessary
• სწავლა to punish (also, to teach)

OJ3:30 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი, შენთა ჴელთა შინა ჯერ-არს სწავლაჲ.

JB2.2.8 უკუეთუ სიძულილით მოიძულე ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ჻

AB2.2.8 უკუე სიძულილით მოიძულჱ ერი შენი. შენთა ჴელთა შინა ჯერ არს სწავლაჲ ჩემი჻

Share this:

In Mt 19:24, Mk 10:25, and Lk 18:25 Jesus famously paints the difficulty of a rich person’s ability to get into the kingdom of God with the picture of a camel going through the eye of a needle. The strangeness of the image has not been lost on Gospel-readers from early on. Origen, followed by Cyril, reports that some interpreters took the word κάμηλος ≈ κάμιλος not as the animal, but as some kind of thick rope. This interpretation from Cyril is known also in Syriac, both in the Syriac translation of the Luke commentary, and in Bar Bahlul, and probably elsewhere. I noticed recently in my Georgian Gospel reading that the early translations also bear witness to the reading “rope”, but the later translations — not surprisingly, given the predominant hellenizing tendencies of the period — line up with the standard Greek reading, “camel”, in most (but not all!) places. Below I list a few of the Greek exegetical places, followed by the three synoptic Gospel verses in Greek, Armenian, and Georgian; I have translated into English everything quoted below except for the Greek Gospel verses. The Syriac versions (Old Syriac, Peshitta, Harqlean), at least in Kiraz’s Comparative Edition of the Syriac Gospels, all have “camel” (gamlā), not “rope” (e.g. ḥablā). As usual, for Armenian and Georgian I provide a few lexical notes. I’ve used the following abbreviations:

• A89 = the xanmeti text A89/A844, ed. Lamara Kajaia (not extant for the whole of the Gospel of text), at TITUS here (given in both asomtavruli and mxedruli)
• Ad = Adishi, at TITUS here
• At = Athonite (Giorgi the Hagiorite), at TITUS here
• Künzle = B. Künzle, Das altarmenische Evangelium / L’évangile arménien ancien, 2 vols. [text + Armenian-German/French lexicon (Bern, 1984)
• Lampe = G.W.H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon
• PA = Pre-Athonite, see here at TITUS
• PG = Migne, Patrologia Graeca

As a side note, for the Qurʾān verse that cites the phrase in question, see the following:

• W. Montgomery Watt, “The Camel and the Needle’s Eye,” in C.J. Bleeker et al., eds., Ex Orbe Religionum: Studia Geo Widengren, vol. 2 (Leiden, 1972), pp. 155-158.
• Régis Blachère, “Regards sur un passage parallèle des Évangiles et du Coran,” in Pierre Salmon, ed., Mélanges d’Islamologie, volume dédié à la mémoire d’Armand Abel par ses collègues, ses élèves et ses amis (Leiden, 1974), pp. 69-73.
• M.B. Schub, “It Is Easier for a Cable to go through the Eye of a Needle than for a Rich Man to Enter God’s Kingdom,” Arabica 23 (1976): 311-312.
• Samir Khalil, “Note sur le fonds sémitique commun de l’expression ‘un chameau passant par le trou d’une aiguille’,” Arabica 25 (1978): 89-94.
• A. Rippin, “Qurʾān 7.40: ‘Until the Camel Passes through the Eye of the Needle'” Arabica 27 (1980): 107-113.

A similar phrase with “elephant” (pīlā) instead of “camel” appears in the Talmud: see Strack-Billerbeck, Kommentar, vol. 1, p. 828, and Sokoloff, Dict. of Jewish Babylonian Aramaic, s.v. qwpʾ.

Some Greek and Syriac exegetical and lexical references

Origen, Fragment on Mt 19:24: οἱ μὲν τὸ σχοινίον τῆς μηχανῆς, οἱ δὲ τὸ ζῷον (cited in Lampe, 700a, s.v. κάμηλος)

Some [say the word means] the rope of some apparatus, others [say it means] the animal [the camel].

Cyril of Alexandria, Fragment on Mt 19:24 (PG 72: 429) Κάμηλον ἐνταῦθά φησιν, οὐ τὸ ζῶον τὸ ἀχθοφόρον, ἀλλὰ τὸ παχὺ σχοινίον ἐν ᾧ δεσμεύουσι τὰς ἀγκύρας οἱ ναῦται.

He says that kámēlos here is not the beast of burden, but rather the thick rope with which sailors tie their anchors.

Cyril, Comm. on Lk 18:23 (PG 72: 857) Κάμηλον, οὐ τὸ ζῶον, ἀλλὰ τὸ ἐν τοῖς πλοίοις παχὺ σχοινίον.

Kámēlos is not the animal, but rather the thick rope found in boats.

With this Greek line from the Luke commentary we can compare the Syriac version, ed. Payne Smith, p. 338.15-17: gamlā dēn āmar law l-hāy ḥayutā mālon ellā l-ḥablā ʿabyā. ʿyāda (h)w gēr l-hānon d-šappir yādʿin d-neplḥun b-yammā da-l-hālēn ḥablē d-yattir ʿbēn gamlē neqron.

He says gamlā, [meaning] not the animal, but rather a thick rope, for those who know well how to plow the sea are accustomed to call the very thick ropes that they use gamlē.

One more place in Syriac attributed to Cyril has this interpretation, a few lines in the fragmentarily preserved work Against Julian (CPG 5233), ed. E. Nestle in Karl Johannes Neumann, Iuliani imperatoris librorum contra Christianos quae supersunt (Leipzig, 1880), here p. 56, § 21: d-qaddišā Qurillos, men mēmrā d-16 d-luqbal Yuliyanos raššiʿā. mqabbel hākēl l-taḥwitā: ḥrurā da-mḥaṭṭā w-gamlā, w-law ḥayutā a(y)k d-asbar Yuliyanos raššiʿā wa-skal b-kul w-hedyoṭā, ellā mālon ḥablā ʿabyā da-b-kul ellpā, hākanā gēr it ʿyādā d-neqron ennon aylēn d-ilipin hālēn d-elpārē.

Cyril, from book 16 of [his work] Against Julian the Wicked. He accepts, then, the example: the eye of the needle and the gamlā, but not the animal, as the wicked, completely stupid, and ignorant Julian thought, but rather the thick rope that is on every ship, for thus those sailors who are expert are accustomed to call them.

Theophylact of Ohrid, Ennaratio on Mt (PG 123: 356): Τινὲς δὲ κάμηλον οὐ τὸ ζῷόν φασιν, ἀλλὰ τὸ παχὺ σχοινίον, ᾧ χρῷνται οἱ ναῦται πρὸς τὸ ῥίπτειν τὰς ἀγκύρας.

Some say that kámēlos is not the animal, but rather the thick rope that sailors use to cast their anchors.

Suda, Kappa № 282: Κάμηλος: τὸ ζῷον. … Κάμιλος δὲ τὸ παχὺ σχοινίον.

Kámēlos: the animal. … Kámilos a thick rope.

Ps.-Zonaras, Lexicon: Κάμηλος. τὸ ἀχθοφόρον ζῶον. κάμηλος καὶ τὸ παχὺ σχοινίον, ἐν ᾧ δεσμεύουσι τὰς ἀγκύρας οἱ ναῦται. ὡς τὸ ἐν εὐαγγελίοις· κάμηλον διὰ τρυπήματος ῥαφίδος διελθεῖν.

Kámēlos: the beast of burden. Kámēlos is also the thick rope with which sailors tie their anchors, as in the Gospels: “for a kámēlos to go through the eye of a needle.”

As mentioned above, Cyril’s report on the verse re-appears among other things in Bar Bahlul: ed. Duval, coll. 500-501, s.v. gamlā: gamlā tub maraš [sic! cf. maras]. ba-ṣḥāḥā Qurillos gamlā qārē l-ḥablā ʿabyā d-āsrin bēh spinātā. Moše bar Kēpā gišrā ʿabyā d-mettsim l-ʿel b-meṣʿat benyānē qārē gamlā, haw da-ʿlāw(hy) mettsimin qaysē (ʾ)ḥrānē men trayhon gabbāw(hy) w-taṭlilā d-a(y)k hākan gamlā metqrā. (ʾ)ḥrā[nē] dēn d-ʿal gamlā d-besrā w-da-kyānā rāmez wa-b-leššānā yawnāyā qamēlos metemar. (ʾ)ḥrā[nē] dēn āmrin d-gamlā haw d-emar māran b-ewangelyon sgidā — da-dlil (h)u l-gamlā l-meʿal ba-ḥrurā da-mḥaṭṭā — l-hānā gamlā d-ḥayy āmar, w-law d-a(y)k (ʾ)ḥrā[nē] šāṭrin l-gamlā. ba-ṣḥāḥā (ʾ)nāšin dēn āmrin d-šawšmāna (h)w arik reglē w-lā šarririn. w-gamlā b-meṣʿat ḥaywātā dakyātā w-ṭaʾmātā itāw(hy), b-hāy gēr d-metgawrar, men ḥaywātā dakyātā metḥšeb, wa-b-hāy d-lā ṣāryā parstēh, men ṭaʾmātā.

A gamlā is also a rope [Arabic]. In one copy: Cyril calls the thick rope with which people tie their ships a gamlā. Moše bar Kēpā calls the thick beam people place at the top of buildings in the middle a gamlā, the one on which other pieces of wood are placed from either side, and a ceiling like this is called a gamlā. Others [say] that it means the natural animal [? lit. of flesh and of nature] gamlā (camel), and in Greek it is called kámēlos. Others say that the gamlā that the Lord mentioned in the Gospel — i.e., “it is easier for a gamlā to enter the eye of a needle” — by this he means a living gamlā, and not, as some foolishly say, a [non-living] gamlā [i.e. a rope, as in the interp. above?]. In one copy: Some people say that it is an ant with long, unstable legs. A camel is midway between the categories of clean and unclean animals: since it chews the cud, it is counted among clean animals, and since it does not split the hoof, among unclean.

[NB with this ant mentioned here cf. Brockelmann, Lexicon Syriacum, 2d ed., 120b (s.v. gamlā mng. 2c), JBA gamlānāʾāh (Sokoloff, Dict. Jewish Babylonian Aramaic, 289-290); also Persian uštur mūr (camel-ant).]

The Gospel verses in Greek, Armenian, and Georgian

(English translations in the next section.)

Mt 19:24

πάλιν δὲ λέγω ὑμῖν, εὐκοπώτερόν ἐστιν κάμηλον διὰ τρυπήματος ῥαφίδος διελθεῖν ἢ πλούσιον εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ.

Դարձեալ ասեմ ձեզ· դիւրի́ն է մալխոյ մտանել ընդ ծակ ասղան. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։

դիւրին easy, light | մալուխ, -լխոյ rope (supposedly also “camel”; see note below) | ծակ, -ուց hole | ասեղն, ասղան, -ղունք, -ղանց needle | մեծատուն, մեծատան, -անց rich NB on մալուխ, see Lagarde, Armenische Studien, № 1404; Ačaṙean, 3.226-227; Künzle 2.437 says “Die Bedeutung ‘Kamel’ ist wohl durch diese NT-Stellen irrtümlich in die armen. Lexika eingegangen.” The proper Arm. word for camel is ուղտ, Lagarde, Arm. St., № 1760 (cf. MP uštar, NP uštur; Sanskrit उष्ट्र uṣṭra).

A89 ႾႭჃႠႣႥႨႪჁႱ ႠႰႱ ႬႠႥႨႱႠ ႫႠႬႵႠႬႨႱႠ ႱႠႡႤႪႨ ჄႭჃႰႤႪႱႠ ႬႤႫႱႨႱႠႱႠ ႢႠႬႱႪႥႠႣ Ⴅ~Ⴄ . . . . . . . ႸႤႱႪႥႠႣ ႱႠႱႭჃႴႤႥႤႪႱႠ Ⴖ~ႧႨႱႠႱႠ

ხოჳადვილჱს არს ნავისა მანქანისა საბელი ჴოჳრელსა ნემსისასა განსლვად ვ(იდრ)ე . . . . . . . შესლვ[ა]დ სასოჳფეველსა ღ(მრ)თისასა

ხ-ოჳ-ადვილ-ჱს easier (< ადვილი easy) | ნავი ship | მანქანაჲ mechanism, machine | საბელი cable, rope, cord | ჴურელი hole | ნემსი needle

Ad მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილესა ზომთსაბლისაჲ ჴურელსა ნემსისასა განსლვაჲ, ვიდრე მდიდრისაჲ შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

უადვილეს easier (< ადვილი easy) | ზომთ(ა)-საბელი cable, thick rope (cf. Rayfield et al., 695a; ზომი measurement) | მდიდარი rich

PA და მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილეს არს მანქანისა საბელი განსლვად ჴურელსა ნემსისასა, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

At და მერმე გეტყჳ თქუენ: უადვილეს არს აქლემი განსლვად ჴურელსა ნემსისასა, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ცათასა.

აქლემი camel

Mk 10:25

εὐκοπώτερόν ἐστιν κάμηλον διὰ [τῆς] τρυμαλιᾶς [τῆς] ῥαφίδος διελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ εἰσελθεῖν.

դիւրի́ն է մալխոյ ընդ ծակ ասղան անցանել. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։.

անցանեմ, անցի to pass, flow, run

Ad უადვილეს არს ზომსაბელისა განსლვაჲ ჴურელსა ნემსისა, ვიდრეღა <არა> [?] მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესულად.

PA უადვილჱს არს მანქანისა საბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესლვად.

At უადვილეს არს აქლემი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

Lk 18:25

εὐκοπώτερον γάρ ἐστιν κάμηλον διὰ τρήματος βελόνης εἰσελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ εἰσελθεῖν.

դիւրագոյն իցէ մալխոյ ընդ ծակ ասղան անցանել. քան մեծատան յարքայութիւն ա՟յ մտանել։.

դիւրագոյն easier

A89 ႾႭჃႠႣႥႨႪჁႱ ႠႰႱ ႫႠႬႵႠႬႨႱ ႱႠႡႤႪႨ ჄႭჃႰႤႪႱႠ ႬႤႫ ႱႨႱႠႱႠ ႢႠႬႱႪႥႠႣ Ⴅ~Ⴄ ႫႣႨႣႠႰႨ ႱႠႱႭჃႴႤႥႤႪႱႠ Ⴖ~ႧႨႱႠႱႠ

ხოჳადვილჱს არს მანქანის საბელი ჴოჳრელსა ნემსისასა განსლვად ვ(იდრ)ე მდიდარი სასოჳფეველსა ღ(მრ)თისასა

Ad უადვილეს არს მანქანისსაბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი სასუფეველსა ღმრთისასა შესლვად.

PA = Ad

At უადვილეს არს მანქანისა საბელი ჴურელსა ნემსისასა განსლვად, ვიდრე მდიდარი შესლვად სასუფეველსა ღმრთისასა.

English translations of these verses

Mt 19:24

Arm Again I say to you: it is easier for a rope to enter the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

A89 It is easier for a rope from a ship’s apparatus to go through the eye of a needle than [for the rich] to enter the kingdom of God.

Ad Again I say to you: It is easier for a cable to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA And again I say to you: It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

At And again I say to you: It is easier for a camel to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of heaven. [sic! Not “of God”]

Mk 10:25

Arm It is easier for a rope to pass through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

Ad It is easier for a cable to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

At It is easier for a camel to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

Lk 18:25

Arm It would be easier for a rope to pass through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

A89 It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich [to enter] the kingdom of God.

Ad It is easier for the rope of an apparatus to go through the eye of a needle than for the rich to enter the kingdom of God.

PA = Ad

At ≈ Ad

Conclusion

So here is how the witnesses stand:

	Camel	Rope
Greek	✓
Some Greek exeg.		✓
Armenian		✓
Syriac	✓
Geo early, PA		✓
Geo Athonite	✓	✓ (Lk only)

For Greek, I wonder about the real existence of the word κάμιλος (with iota, not ēta, but both words pronounced the same at this period). I don’t know that it is attested anywhere that is certainly unrelated to the Gospel passages. More generally, is there an explanation for the two opposed readings “camel” and “rope”? There is in Arabic a similarity between ǧamal (camel) and ǧuml/ǧumla (“thick rope”, see Lane 460), but it is treading on thin ice to have recourse to this similarity as an explanation for earlier texts with no palpable connection to Arabic. It may simply be the case that, as Cyril says, in nautical argot ropes went by the name “camels”. (And we should remember that there were sailors in Jesus’ circle.)

The earliest reading may well have been “camel”, but a change to “rope” does not really make for an easier reading: one can put a thread through a needle’s eye, but a rope will go through it no more than a camel will! In any case, some traditions clearly side with “rope”, such that those traditions’ commonest readers and hearers of the Gospel passage would have known nothing of a camel passing through the eye of a needle, only a rope, and apparently one large enough to handle marine functions!

There is no early evidence among the sources above for “camel” in Georgian (or Armenian), while Greek knows both, as does Syriac (via Greek sources, to be sure). This variety of readings, attested without a doubt, adds to the richness of the textual witness of the Bible and the history of its interpretation. There are probably further exegetical and lexical places in Greek, Syriac, Armenian, and Georgian that bear on this question of what we’re dealing with here, a camel or a rope, but this is, I hope, at least an initial basis for some future work on the question for anyone interested.

Share this:

In the previous post we had the word თაფლუჭი. Here is another occurrence of the word in Isa 5:22 (Oshki).

First, the Old Greek has

οὐαὶ οἱ ἰσχύοντες ὑμῶν οἱ τὸν οἶνον πίνοντες καὶ οἱ δυνάσται οἱ κεραννύντες τὸ σικερα

The Old Georgian version reads

ვაჲ ძლიერთა მაგათ თქუენთა რომელნი ღჳნოსა სუმენ, და მძლავრნი იგი თქუენნი <რომელნი> იწდევენ თაფლუჭსა

• მაგ- is the obl. stem for ეგე
• სუმ-ენ pres 3pl სუმა to drink (aor 3pl is სუ-ეს, NB no -მ-)
• მძლავრი strong, mighty
• ი-წდევ-ენ pres 3pl წდევა to pour
• თაფლუჭი mead (cf. თაფლი honey)

Until next time, გაგიმარჯოთ! Prost!

Share this:

Lot’s unnamed and ill-fated wife appears in Gen 19:26 and Lk 17:32. We can start with the latter verse, a simple injunction:

Lk 17:32 Ad მოიჴსენეთ ცოლისა ლოთისი.

• მო-ი-ჴსენ-ე-თ aor impv 2pl მოჴსენება to remember. NB the gen obj.
• ცოლი wife

And now the report of what happened to her as Lot’s family was fleeing Sodom:

Gen 19:26 Oshki და მიიხილა ცოლმან ლოთისმან მართლუკუნ და იქმნა იგი ძეგლ მარილის.

• მი-ი-ხილ-ა aor 3sg მიხილვა to look
• მართლუკუნ back, backwards
• ძეგლი monument, sculpture
• მარილი salt

The version of this verse in the Jerusalem Lectionary differs only a little:

და უკუ-მოიხილა ცოლმან ლოთისმან და იქმნა იგი ძეგლ მარილისა.

• უკუ-მო-ი-ხილ-ა aor 3sg უკუ-მოხილვა to look back

I suppose Dylan’s “She’s an artist, she don’t look back” might be მხატვარი არს, არა უკუ-მოიხილავნ (iter pres, or perh. the aor iter უკუ-მოიხილის). The term მხატვარი painter (cf. ხატი picture, image, and ხატვა to paint, draw) occurs in Gregory of Nyssa’s De opificio hominis (თქუმული კაცისა შესაქმისათჳს) 5 (ed. Abuladze [Tbilisi, 1964], p. 149.24 and 150.4) for Greek γραφεύς and ζώγραφος.

The flight from Sodom, with Lot’s wife turned into salt. Vindobonensis Palatinus 1191, f. 10v. 14th century. Source.

Share this:

Readers of this blog are undoubtedly aware of the recent reports of the destruction of the Monastery of Mar Behnam and Sara (see here, here, and elsewhere). The fate of the monastery’s manuscripts is now unknown. Not long ago, at least, HMML and the CNMO (Centre numérique des manuscrits orientaux) digitized the collection. A short-form catalog of these 500+ manuscripts has been prepared for HMML by Joshua Falconer, and I have taken a more detailed look at a select number of manuscripts in the collection. From this latter group I would like to highlight a few and share them with you. The texts mentioned below are biblical, hagiographic, apocryphal/parabiblical, historical, poetic, theological, medical, lexicographic, and grammatical. Here I merely give a few rough notes, nothing comprehensive, along with some images, but in any case the value and variety of these endangered manuscripts will, I hope, be obvious.

These manuscripts, together with those of the whole collection, are available for viewing and study through HMML (details for access online and otherwise here).

MBM 1

Syriac Pentateuch. Pages of old endpapers in Syriac, Garšūnī, and Arabic. Very many marginal comments deserving of further study to see how they fit within Syriac exegetical tradition. The comments are anchored to specific words in the text by signs such as +, x, ~, ÷. According to the original foliation, the first 31 folios are missing.

• Gen 1r-58v (beg miss; starts at 20:10)
• Ex 59r-129v
• Lev 129v-180v
• Num 181r-241r
• Deut 241r-283v (end miss; ends at 28:44)

MBM 1, f. 105v, with marginal note to Ex 28:37, with the Greek letter form of the tetragrammaton.

MBM 1, f. 275v, with marginal note on Dt 25:5 explaining ybm as a Hebrew word.

MBM 20

Syriac texts on Mary and the young Jesus. Folio(s) missing, and the remaining text is somewhat disheveled. In addition, some pages are worn or otherwise damaged. Colophon on 79v, but incomplete.

• The Book of the Upbringing of Jesus, i.e. the Syriac Infancy Gospel, 1r-12v. Beg. miss. See the published text of Wright, Contributions to the Apocryphal Literature of the New Testament, pp. 11-16 (Syr), available here.
• The Six Books Dormition 13r-79r (beg and end miss?). See Wright, “The Departure of my Lady from this World,” Journal of Sacred Literature and Biblical Record 6 (1865): 417–48; 7: 110–60. (See also his Contributions to the Apocryphal Literature) and Agnes Smith Lewis, Apocrypha Syriaca, pp. 22-115 (Syr), 12-69 (ET); Arabic version, with LT,by Maximilian Enger, Ioannis Apostoli de transitu beatae Mariae Virginis liber (Elberfeld, 1854) available here. In this copy, the end of the second book is marked at 24v, and that of the fifth book on 30v. As indicated above, there are apparently some missing folios and disarranged text.

MBM 20, f. 24v. End of bk 2, start of bk 3 of the Six Books.

MBM 120

Another copy of Eliya of Nisibis, Book of the Translator, on which see my article in JSS 58 (2013): 297-322 (available here).

MBM 141

Bar ʿEbrāyā’s Metrical Grammar. Colophon on 99r: copied in the monastery of Symeon the Stylite, Nisan (April) 22, at the ninth hour in the evening of Mar Gewargis in the year 1901 AG = 1590 CE.

MBM 144

Bar ʿEbrāyā’s Metrical Grammar, d. 1492/3 on 78v. Clear script, but not very pretty.

MBM 146

Bar ʿEbrāyā, Book of Rays. Lots of marginalia in Syriac, Arabic, and Garšūnī.

MBM 152

Bar Bahlul’s Lexicon, 18th cent. Beg. miss. Some folios numbered by original scribe in the outer margin with Syriac letters, often decorated. Nice writing. Beautiful marbled endpapers, impressed Syriac title on spine.

MBM 152, spine.

MBM 152, marbled endpapers.

MBM 172

The Six Books Dormition, Garšūnī, from books 5-6, 16th cent. (?).

MBM 207
Hagiography, &c., Garšūnī, 16th/17th cent. According to the original foliation, the first eleven folios are missing from the manuscript.

• 1r end of the Protoevangelium Jacobi (for the corresponding Syriac part, cf. pp. 21-22 in Smith Lewis’s ed. here). Here called “The Second Book, the Birth”.
• 1r-31v Vision of Theophilus, here called “The Third Book, on the Flight to Egypt…” Cf. GCAL I 229-232; Syriac and Arabic in M. Guidi, in Rendiconti della Accademia dei Lincei, Classe di scienze morali, storiche e filologiche, 26 (1917): 381-469 (here); Syriac, with ET, here.
• 31v-37v book 6, The Funeral Service (taǧnīz) of Mary
• 37v-39r Another ending, from another copy, of this book 6
• 39r-62r Miracle of Mary in the City of Euphemia
• 62r-72v Marina and Eugenius
• 72v-96r Behnam & Sara (new scribe at ff 83-84)
• 96r-104r Mart Shmoni and sons
• 104r-112v Euphemia (another scribe 112-114)
• 112v-124v Archellides
• 124v-131r Alexis, Man of God, son of Euphemianus
• 131v-141v John of the Golden Gospel
• 141v-147v Eugenia, Daughter of the King/Emperor (incom)

MBM 209

19th cent., Garšūnī, hagiography. Not very pretty writing, but includes some notable texts (not a complete list):  Job the Righteous 3v, Jonah 14v, Story of the Three Friends 24r (?), Joseph 73r, Ahiqar 154v, Solomon 180v, and at the end, another Sindbad text 197v-end (see the previous posts here and here).

MBM 209, f. 197v. The Story of Hindbād and Sindbād the Sailor.

MBM 250

Medical, very nice ES Garšūnī. Includes Ḥunayn’s Arabic translation of the Summary of Galen’s On the Kinds of Urine (fī aṣnāf al-bawl), ff. 1v-8r; cf. here. For a longer Greek text, see Kuehn, Claudii Galeni Opera Omnia (Leipzig, 1821-33), vol. 19, pp. 574-601. These now separate folios seem originally to have been the eighth quire of another codex.

MBM 250, f. 1v. Beg. of Ḥunayn’s Arabic translation of the Summary of Galen’s On the Kinds of Urine.

MBM 270

John of Damascus, De fide Orthodoxa, Arabic (cf. Graf, GCAL II, p. 57, this ms not listed). Fine writing. 16th/17th cent.

MBM 270, f. 5v. John of Damascus, Arabic.

MBM 342

A late copy (19th cent.), but with a fine hand, of the Kitāb fiqh al-luġa, by Abū Manṣūr ʿAbd al-Malik b. Muḥammad al-Ṯaʿālibī, a classified dictionary: e.g. § 17 animals (82), § 23 clothing (155), § 24 food (173), § 28 plants (205), § 29 Arabic and Persian (207, fīmā yaǧrá maǧrá al-muwāzana bayna al-ʿarabīya wa-‘l-fārisīya).

MBM 364

Syriac, 15th cent. (?). F. 10v has quire marker for end of № 11. The manuscript has several notes in different hands:

• 29v, a note with the year 1542 (AG? = 1230/1 CE); Ascension and Easter are mentioned
• 31v, note: “I had a spiritual brother named Ṣlibā MDYYʾ. He gave me this book.” (cf. 90v)
• 66v, note: “Whoever reads this book, let him pray for Gerwargis and ʿIšoʿ, the insignificant monks.”
• 90v, note: Ownership-note and prayer-request for, it seems, the monk Ṣlibonā (cf. 31v)
• 132v, longish note similar to the note on 168v
• 157r, note: “Theodore. Please pray, for the Lord’s sake.”
• 168v, note: “I found this spiritual book among the books of the church of the Theotokos that is in Beth Kudida [see PS 1691], and I did not know [whether] it belonged to the church or not.”

For at least some of the contents, cf. the Syriac Palladius, as indicated below.

• Mamllā of Mark the Solitary, Admonition on the Spiritual Law 1r-17r
  Second memra 17r
  Third memra 41v
  Fourth memra 48r
• Letters of Ammonius 67r-78v (see here; cf. with Kmosko in PO 10 and further CPG 2380)
• “From the Teaching of Evagrius” 78v-100r
• Confession of Evagrius 100v
• Abraham of Nathpar 101r-117v
  2nd memra 105r
  3rd memra 109v
  4th memra 110v
  5th memra 115v
• Teachings of Abba Macarius 117v
• Letter (apparently of Macarius) 130r-130v
• Letter of Basil to Gregory his Brother 131r-139v
• Letter from a solitary to the brothers 139v-142r
• Sayings of Evagrius 142r-146v
• Gluttony 147v
• The Vice of Whoring (ʿal ḥaššā d-zānyutā) 147v
• Greed 148r
• Anger 149r
• Grief 149v
• On the Interruption of Thought (ʿal quṭṭāʿ reʿyānā) 149v
• Pride 150r
• From the Tradition (mašlmānutā) of Evagrius 151r
• On the Blessed Capiton (here spelled qypyṭn) 151r (cf. Budge, Book of Paradise, vol. 2, Syr. text, p. 223)
• The Blessed Eustathius 151v
• Mark the Mourner 151v
• A student of a great elder in Scetis 152r
• A student of another elder who sat alone in his cell 155v
• A student of a desert elder 156r
• (more short saint texts) 157v-161r
• Tahsia 161r-164r (cf. Budge, Book of Paradise, vol. 2, Syr. text, p. 173)
• An Elder named Zakarya 164r
• Gregory 168r
• Daniel of Ṣalaḥ 180v
• Philemon 180v (cf. Budge, Book of Paradise, vol. 2, Syr. text, p. 427)
• One of the Blessed Brothers 181r
• Pachomius, with various subtexts and miracles 182v
• Didymus 188v-190v

MBM 365

Arabic, 15th century (?). Second, but probably contemporaneous with the first, scribe begins at 80r.

• 1r-34r Pss 38:17-150 (end)
• 34r-79v maqāla 11 by Saint Simʿān, maqāla 12 by Simʿān, … maqāla 16 by Simʿān on 67r. There is some apparent disarray and missing folios: the end of this group of texts seems really to be 78v, but 79r has “Sayings and Questions of Abū ‘l-qiddīs Simʿān”
• 80r-114r Jn 7:20-21:25 (i.e. end of the Gospel)

MBM 365, f. 79r, the beginning of the Saying and Questions of Saint Simʿān

MBM 367

Two loose folios of an Arabic tafsīr of the Gospels, one of which has the quire marker for the original thirty-first quire (so numbered with Syriac letters). Perhaps 16th cent. From Mt 10, with commentary (qāla ‘l-mufassir), on 1v (image below); Lk 6:20 ff. on f. 2r.

MBM 367, f. 1v. Mt 10:19-23 with the beginning of the commentary.

MBM 368

Garšūnī (very nice, clear script). Memre and other texts on theological, monastic, and spiritual subjects.

MBM 386

17th cent., Garšūnī, hagiography. Note the Qartmin trilogy beginning on 105v.

• The Book of the Ten Viziers / Arabic version of the Persian Baḫtīār Nāma 1r (beg miss). (On this work, see W.L. Hanaway, Jr., in EIr here.) It is a frame story spread over several days with a boy (ġulām) telling smaller stories (sg. ḥadīṯ) to a king. As it now stands in the manuscript, it begins in the eighth day, ending on the eleventh. (ET of the Persian here by William Ouseley; ET by John Payne of an Arabic version with Alf layla wa-layla here, eighth day beg. on p. 125). Here are the subdivisions:
  The Story of [the city of] Īlān Šāh and Abū Tamām 1v
  Ninth day 7r
  King Ibrāhīm and his son (on 9r, marginalia in Arabic: “this is an impossible thing!”)
  Tenth day 14r
  Story of Sulaymān 15v
  Eleventh day, 29v
• Infancy Gospel of Jesus 33v-55r
• John of Dailam 55r-68v
• Behnām and Sara 68v-73v
• Mar Zakkay 73v-105r (at 105r it says Mar Malke)
• Mar Gabriel 105v-132r (much of f. 111 torn away; partly f. 127, too)
• Mar Samuel 132v- (folios miss. after ff. 141, 157)
• Mar Symeon -163v (begins where?)
• Memra of Ephrem on Andrew when he entered the land of the dogs 163v
• Miracle of Mary 170v
• Miracle of Mark of Jabal Tarmaq 172v

MBM 388

17th cent., ES Garšūnī, mostly hagiography. Colophon on 135v.

• Story of Susanna
• Ephrem on Elijah 14r
• Story of a Jewish Boy and what happened to him with some Christian children 31v (hands change at 34r)
• Story of some royal children 40v (some Syriac, hands change at 47r)
• Story of Tatos the martyr (f.), martyred in Rome 51r
• Story of a Mistreated Monk 58v
• Story of Arsānīs, King of Egypt 66v
• John of the Golden Gospel 70v (folio(s) missing after 70v)
• Elijah the Zealous 88v
• Andrew the Apostle 100v
• Text by Eliya Catholicos, Patriarch 111r
• Zosimus and the Story of the Rechabites 116r
• Story of the Apple 131r (several other copies at HMML: CFMM 350, pp. 717-722; CFMM 109, ff. 179v-182r; CFMM 110, 182v-185v; ZFRN 73, pp. 382-390 and more)

MBM 390

17th cent., WS Garšūnī, some folios missing, hagiographic, homiletic, &c.

• Ahiqar 1r (on 27r dated 2006 AG in Arabic script)
• Merchant of Tagrit and his Believing Wife 27v
• Chrysostom, On Receiving the Divine Mysteries 34r
• Chrysostom, On Repentance and Receiving the Divine Mysteries 44v (s.t. miss. after 51v)
• Ephrem, (beg. miss.) 52r ? (s.t. miss. after 67v)
• Jacob of Serug, On Repentance 69v (s.t. miss after 69v)
• Ephrem ? 94r
• From the Fathers, That everyone has a guardian angel 102v (hands change just b/f this)
• Story of Petra of Africa 110r (no other Arabic/Garšūnī at HMML; for Syriac, see CFMM 270, pp. 291-302)
• Zosimus and the Story of the Rechabites, 119v-132r
• Life of John the Baptist 132r
• Five Miracles of John the Baptist 150r
• Story of Macarius (end miss) 152v-153v

MBM 469

Ecclesiasticus, Garšūnī, with some Turkish-Arabic/Garsh equivalents at beginning.

MBM 469, f. 1v. Turkish words with Arabic/Garšūnī equivalents.

Here are the forms on this page, first in Turkish, then Arabic:

• ıslattı naqaʿa [he soaked]
• aramış fattaša [he searched]
• aradın fattašta [you searched]
• aradım fattaštu [I searched]
• aramışlar fattašū [they searched]
• işitti samiʿa [he heard]
• içti šariba [he drank] *The Turkish root here is written with š for ç, as in Kazakh; on the previous page the verb also appears and is spelled ʾyǧty, i.e. içti (Garšūnī ǧīm = Turkish c or ç.)

Note that for the forms of aramak [to search], the third person forms are past indefinite, while the first and second person forms are past definite.

MBM 485

From a Gospel lectionary, Syriac, Estrangela. Here is f. 6v, with Mt 18:15-17, 20:1-3.

MBM 485, f. 6v. Mt 18:15-17, 20:1-3.

MBM 489

French drama translated into Syriac by Abraham ʿIso in Baghdad, 1972-1974.

• [5r] title page
• [6r-7v] introduction
• pp. 5-122 Athalie by Racine
• pp. 125-244 Le Cid by Corneille
• pp. 247-380 Polyeucte by Corneille
• pp. 381-463 Esther by Racine

MBM 489, f. 74r = p. 125. Title page to the Syriac translation of Corneille’s Le Cid.

With the first page of the Syriac Le Cid cf. the original text here. Note that the Syriac translation is in rhyming couplets like the French.

MBM 489, f. 77r = p. 131. The beginning of the Syriac Le Cid.

MBM 509

19th cent., Arabic. ʿAbd al-Laṭīf al-Baġdādī. Starts with excerpt from Ibn Abī Uṣaybiʿa on him (cf. the end of the ms). On 14r begins the K. al-Ifāda wa-‘l-iʿtibār fī ‘l-umūr wa-‘l-mušāhada wa-‘l-ḥawādiṯ al-muʿāyana bi-arḍ Miṣr. See De Sacy’s annotated FT here.

Here is the part from ch. 4, on monuments (beg. 30r), about the burning of the library of Alexandria by ʿAmr b. al-ʿĀṣ “with the permission of ʿUmar” and on the Pharos of Alex (bottom of 34v = de Sacy p. 183).

MBM 509, f. 34v.

MBM 514

Printed work. Mariano Ugolini. Vasco de Gama al Cabo das Tormentas, dodecasillabi siriaci con versione italiana. Rome, Tipografia Poliglotta, 1898. “Poesia letta in Roma nella solenne accademia per le feste centenarie della scoperta delle Indie, il giorno 21 Maggio 1898.” 6 pages. Bound with Rahmani’s Testamentum Domini.

Here are the first six lines:

MBM 514, p. 4.

And the same in Italian:

MBM 514, p. 5.

Share this:

Since we are at Purim’s doorstep, here are a few verses from Esther in Old Georgian with vocabulary and some notes. The only version of the book accessible and known to me is that in the so-called Mcxeta Bible, more varied and more lately compiled than the Oshki/Jerusalem text and the old lectionaries. (An electronic edition of the Mxceta Bible is available at TITUS here.)

The book of Esther in the Greek Bible is known not only for having six parts that do not correspond to anything in the Masoretic text, but also for having two distinct versions, the “LXX” or “Old Greek” version and the “alpha text”. For some details, including edition history, see D.J.A. Clines, The Esther Scroll, chapters 6, 7, and the appendix, parts of which should be available for some people, at least, here. See also Swete, Introduction to the Old Testament in Greek, pp. 257-259, and T.M. Law, When God Spoke Greek, pp. 63-64. Hanhart’s Göttingen edition of Esther includes both texts, as do the Cambridge Septuagint and Lagarde, Librorum veteris testamenti canonicorum pars prior graece. The NETS English version of both texts is available here.

The passage we are concerned with is numbered 7:7-10 in (at least most) English Bibles and in the Georgian edition referred to above. The two Greek texts are numbered differently from each other in all of the editions I have looked at (and NETS), but they will be found in Hanhart’s ed. on pp. 183-185, in the Cambridge Septuagint here and here, and in Lagarde here. For a few more notes, see Field here. (If you’d like a visual aid for the biblical scene just before this one, see Ernest Normand’s here and Doré’s here. A 14th-century miniature from Vind. Pal. 1191 with Haman hanging is available through HMML’s Vivarium here, and Barry Moser’s rendering of Haman standing before the gallows is here.)

I had not read any of Esther in Georgian until recently and when comparing the Georgian text of the Mcxeta Bible with the two Greek versions I was struck by how much this Georgian version is an amalgamation of the two Greek texts: it follows neither absolutely. Before any conclusion about this can be reached, the entire book must be studied, of course, alongside the Greek texts and the thick apparatūs critici of the aforementioned editions, as well as the Armenian version. But for now, we can confirm that at least for this passage, the Georgian version was not based on a text cleanly and simply like either the LXX Esther or the alpha-text Esther, but it shows features of both. Indeed, a color-coded edition — one much simpler than that recently executed for Faulkner’s Sound and the Fury; see also here and here — would show how apparently amalgamated this Georgian translation is.

Here, accompanied by some notes for vocabulary and grammar, is the text from TITUS, but with two places that seem to need correction in verse 7: ახლდნა > ახლდა and ევედრებთდა > ევედრებოდა.

7 და ზე ახლდა სმისაგან, განვიდა მტილად. ხოლო ამანს შეეშინა და შეუვრდა ფერჴთა დედოფლისათა. და დავარდა ცხედარსა მისსა ზედა. და ევედრებოდა დედოფალსა, რამეთუ ჰხედვიდა თავსა თჳსსა ბოროტსა შინა.

ზე up | ახლდ-ა aor 3sg ახლდომა to jump up | სმაჲ drinking, getting drunk | გან-ვიდ-ა aor 3sg განსლვა to go out, go forth | მტილი garden | შე-ე-შინ-ა aor 3sg (indir. vb) შეშინება to be afraid | შე-უ-ვრდ-ა aor 3sg შევრდომა to fall down | და-ვარდ-ა aor 3sg დავრდომა to fall down | ცხედარი bed | ე-ვედრებ-ოდ-ა impf 3sg ვედრება to ask, beg, implore | ჰ-ხედვ-ი-დ-ა impf 3sg ხედვა to see

8 ხოლო მეფემან მოაქცია მიერ მტილით სასმურადვე და იხილა ამან ცხედარსა ზედა დავრდომილი და ევედრებოდა დედოფალსა. ჰრქუა მეფემან: ვერ კმა-გეყოა შენ შეცოდება მეფისა, არამედ ცოლსაცა ჩემსა ჰმძლავრებ ჩემ წინაშე სახლსა შინა ჩემსა? ამანს რაჲ ესმა ესე; ჰრცხვენა პირსა წინაშე

მო-ა-ქცი-ა aor 3sg მოქცევა to (re)turn | სასმური drinking-place | ი-ხილ-ა aor 3sg ხილვა to see | დავრდომილი ptcp დავრდომა to fall down | კმა-გ-ე-ყო-ა aor 3sg O2 (+ interr ptcl) კმა-ყოფა to be enough for, satisfy | შეცოდება to sin against | ჰ-მძლავრებ pres 2sg მძლავრება to use force, violence with | ესმა aor 3sg (indir. vb) სმენა to hear | ჰ-რცხვენ-ა aor 3sg O3 რცხჳნება to shame | პირი face (here, the king’s); apparently reading Greek διετράπη τῷ προσώπῳ as “he was confounded at (his) face”

9 და თქუა ბუგათან, ერთმან მონათგანმან მისმან, საჭურისმან: აჰა, ძელი ეზოსა შინა მისსა, რომელი მომზადა ამან ერგასის წყრთა, რამეთუ მოეკვეთა იგი, რათა აღაგოს მარდოქე, რომელი იტყოდა მეფისათჳს კეთილსა. და თქუა მეფემან: დამოჰკიდეთ იგი მას!

საჭურისი eunuch | ძელი tree | ეზოჲ court, yard, house | მო-მზად-ა aor 3sg მომზადება to prepare | ერგასისი fifty | წყრთაჲ cubit | მო-ე-კვეთ-ა aor 3sg მოკვეთა to cut off, sever | აღ-ა-გ-ო-ს aor conj 3sg აღგება to put up (The word usually means to make, create; prepare; or load. It apparently corresponds to ἵνα κρεμάσῃ, but this is not the regular word for hanging. Cf. the following vocabulary word.) | დამო-ჰ-კიდ-ე-თ aor imv 2pl O3 დამოკიდება to hang (tr.)

10 და მოაბეს ამან მასვე ძელსა, რომელიცა მზა-ეყო მარდოქესთჳს. და* მიაქცია ღმერთმან ზრახვა მისი მისავე და სახლსა ზედა მისსა. და წარიჴადა** მეფემან ბეჭედი თჳსი ჴელისაგან მისისა და დაბეჭდეს ყოველსა საცხორებელსა ამანისასა. და მაშინ დასცხრა მეფე გულისწყრომისა მისისაგან

*On the following sentence, see the note below.

**For წარიჴადა მეფემან ბეჭედი თჳსი ჴელისაგან მისისა, cf. Gen 41:42.

მო-ა-ბ-ეს aor 3pl მობმა to fasten, bind on | მზა-ე-ყო aor 3sg მზა-ყოფა to prepare | მი-ა-ქცი-ა aor 3sg მიქცევა to turn back | ზრახვა sight, thought, intention | წარ-ი-ჴად-ა aor 3sg წარჴდა to pull off | ბეჭედი (signet-)ring | და-ბეჭდ-ე-ს aor 3pl დაბეჭდვა to seal | საცხორებელი possession(s) | და-ს-ცხრ-ა aor 3sg დაცხრომა to relax, let o.s. go | გულისწყრომაჲ anger

Note. Concerning the explanatory sentence და მიაქცია ღმერთმან ზრახვა მისი მისავე და სახლსა ზედა მისსა in verse 10, as far as I can tell, there is nothing in any Greek (or Armenian) witness to correspond to it. We might translate it, “And God returned his intention upon him and his household,” the pronominal references, I think, being for Haman, that is, God brought Haman’s plan to pass on himself and his own family. The language is familiar from at least a few other places:

Gen 8:11 JerLect
და მიაქცია მისავე ტრედმან მან
καὶ ἀνέστρεψεν πρὸς αὐτὸν ἡ περιστερὰ

1 Kg 13:6 Mcx
მოიქცა ჴელი მეფისა მისავე
ἐπέστρεψεν τὴν χεῖρα τοῦ βασιλέως πρὸς αὐτόν

2 Kg 1:5 Mcx
მიიქცეს მოციქულნი იგი მისავე
ἐπεστράφησαν οἱ ἄγγελοι πρὸς αὐτόν

Est 10:8
ღმერთმან მიაქცია ბოროტი მისი მისავე
God returned his evil to him (≈ nothing exactly in Greek Esther here)

Share this:

Just over a year ago I wrote on the Pericope adulterae in an East Syriac manuscript in our collections (CCM 64; see here). I’ve recently read over the passage in the two Old Georgian versions that include it (Pre-Athonite and Athonite; not in Adishi). Birdsall wrote on it, and Chris Keith discusses the passage in Georgian a little, especially its placement, in his 2009 book (pp. 124-126). As far as I know, the texts have never been published together, nor is any English translation available, so I have prepared a document with a synoptic presentation of each verse of the passage in Greek (NA27) and the two Georgian versions together with some verse-by-verse vocabulary and grammatical notes (file here). I offer no full textual commentary, but some sense of the distinctive readings of each version compared with each other (and with Greek) will also be evident in the English translation of each Georgian version I give below. These English translations are literal, but nevertheless not every difference between the two versions can be indicated.

Bibliography

J. Neville Birdsall, “The Pericope Adulterae in Georgian,” Studia Patristica 39 (2006): 185–92.

Chris Keith, The Pericope Adulterae, the Gospel of John, and the Literacy of Jesus (Leiden, 2009).

(See some artwork from HMML collections related to the scene here, here, here, and here.)

English translation

PA 7:53 And each one left for his home.
At 7:53 And each one left for his home.

PA 8:1 But Jesus went up to the Mount of Olives.
At 8:1 But Jesus left for the Mount of Olives.

PA 8:2 And the next day [OR in the morning] he went again to the temple, and all the people were coming to him, and he was teaching them.
At 8:2 And at dawn he went again to the temple, and all the people were coming to him, and he sat down and was teaching them.

PA 8:3 The high priests and Pharisees brought a woman and stood her in their midst.
At 8:3 But the scribes and Pharisees brought him a woman, who was caught in adultery openly before the people, and they stood her in their midst.

PA 8:4 And they said, “Teacher, this woman was caught seen in adultery.
At 8:4 And they said, because they were testing him, “Teacher, this woman was caught in adultery openly.

PA 8:5 And in the Law of Moses, for such [women] he commands us to throw stone[s]. Now, what do you say?“
At 8:5 And Moses commanded us in the Law to throw stone[s] at such [women]. What, then, do you say?“

PA 8:6 But they said this and were testing him, that they might have something to accuse him of, but Jesus was looking downward and was marking on the ground with his finger.
At 8:6 But they said this and were testing him, that they might have [something] to accuse him of, but Jesus bent down to the ground, was marking on the ground with his finger, and he was saying nothing.

PA 8:7 And when they stood there a while and were looking at him, then he straightened up and said to them, “Whoever among you is sinless, let him first throw a stone at that [woman].”
At 8:7 And when they stood there a while and were looking at him, he straightened up and said to them, “Whoever of you is sinless, let him first throw a stone at that [woman].”

PA 8:8 And he again bent down to the ground.
At 8:8 And he again bent down and was marking on the ground.

PA 8:9 But when they heard it, the elders and scribes began, and one by one they were going away, and he himself was left alone, and the woman stood before Jesus.
At 8:9 But when they heard it, exposed from their conscience, they were going away one by one. They began from the elders, until he himself was left alone, and the woman stood in the midst.

PA 8:10 And Jesus looked and said to her, “Woman, where are your accusers? No one accuses you?”
At 8:10 And Jesus straightened up and saw no one except the woman, and he said to her, “Where are your accusers? No one accused you?”

PA 8:11 But she said, “No one, Lord!” And Jesus said to her, “I don’t accuse you either. Go, and from now on don’t sin.”
At 8:11 But she said, “No one, Lord!” But Jesus said to her, “I don’t accuse you either. Go, and from now on don’t sin.”

Share this:

In the story of the saint Domna (cf. BHO 457), who is commemorated on Kałoc’ 22/Dec 30 and is said to have been a young pagan priestess converted to Christianity, there is an instance of her feigned madness to avoid having to interact with the other inhabitants of the prison into which she had been cast. The hagiographer explicitly models her madness on that of David in 1 Sam 21. First, then, here are the relevant verses from the Armenian Bible (Zohrab), followed by the few lines from the synaxarion reading for Domna and her companions (PO 18: 142). As usual, vocabulary is included.

1 Sam 21:13-15

13 եւ այլակերպեաց առաջի ն(ո)ր(ա) զերեսս իւր, եւ պատճառեցա́ւ յաւուր յայնմիկ. եւ կաքաւէ́ր առ դուրս քաղաքին, եւ ծորեցուցանէր զլորձունս իւր ՛ի վ(ե)ր(այ) մօրուաց իւրոց, եւ յափսիթե́րս խաղայր։

• այլակերպեմ, -եցի to transform, change, disguise
• երես, ի, երեսք, -սաց face
• պատճառեմ, -եցի to allege, pretend
• աւուր gen/dat/loc sg աւր day
• այնմիկ gen/dat/loc sg (long form) այն dem adj
• կաքաւեմ, -եցի to dance
• ծորեցուցանեմ, -ուցի to make flow (cf. ծորիմ, -եցայ to trickle, flow, leak)
• լորձունք, -ձանց spit, slobber (n.)
• մօրուք, -րուաց beard
• յապսիթերս on all fours (vel sim.)
• խաղամ, -ացի to play, jump, frolic, joke

14 Եւ ասէ Անքուս ցծառայս իւր. ահա տեսէ́ք զայրն՝ այսահար՝ եւ ընդէ՞ր մուծէք զնա առիս.

• ասեմ, ասացի to say
• ծառայ, -ից servant
• տեսանեմ, տեսի to see
• այր man
• այսահար demon-possessed, demoniac (< այս evil spirit)
• մուծանեմ, -ծի to introduce, bring in

15 միթէ կարօ՞տ ինչ իցեմ ես այսահարօք, զի ածէք զդա այսահարել առաջի իմ. մի́ մտցէ դա ՛ի տուն։

• միթէ is it that…?
• կարօտ, ից in need
• իցեմ pres subj 1sg եմ to be
• ածեմ, ածի to carry, bring
• այսահարիմ, -եցայ to rave, be frantic, act like a madman
• մտանեմ, մտի to enter (aor subj 3sg)
• տուն, տան, տանց home, house, family

From the synaxarion:

Եւ Դոմնա աղախինն Քրիստոսի ի հնարս մտեալ իմաստութեամբ որով կարասցէ զերծանիլ յանօրինացն բնակցութենէ, եւ ըստ մարգարէին Դաւթի այլագունեցաւ դիմօք որպէս այսահար, եւ բանս բարբառէր անպատշաճս։

• աղախին female slave, maidservant
• հնար, -ի, -ք, -րից means, way, utmost diligence, trick
• մտանեմ, մտի to enter
• իմաստութիւն wisdom, understanding
• որով inst sg որ rel pron
• կարեմ, կարացի to be able (aor subj 3sg)
• զերծանիմ, -ծայ to be freed, delivered, escape
• անօրէն, -ինի, -ինաւ unjust, wicked
• բնակցութիւն living together (n.)
• մարգարէ, -ից prophet
• այլագունիմ, -եցայ to turn pale, discolor
• դէմք, դիմաց face
• այսահար demon-possessed, demoniac (< այս evil spirit)
• բան, -ից word
• բարբառիմ, -եցայ to speak, cry out
• անպատշաճ unsuitable, absurd, improper

English’d:

Domna, the maidservant of Christ, having gotten into the means by which knowledge she might be able to escape having to be with the unjust people there, like David the prophet she made her face pale like a demoniac and was crying out absurd expressions.

Bayan’s FT:

La servante du Christ Domna chercha avec sagesse comment elle pourrait éviter la cohabitation des impies, et, à l’exemple du prophète David, elle changea son visage en celui d’un possédé et se mit à proférer des paroles incohérentes.

While the vocabulary between the verses in 1 Sam is not absolutely mimicked in the synaxarion, the writer has nevertheless made the comparison explicit. The following of biblical exemplars, whether explicit or not, is a hallmark of hagiography, and here we have an example of a clear case of explicit imitation of a biblical figure.

And with that, I wish you all a happy year’s end and new year’s beginning!

Share this:

Dɪꜱᴛᴀɴᴄᴇ, n. The only thing that the rich are willing for the poor to call theirs, and keep.

– Ambrose Bierce, The Devil’s Dictionary

Below is the encounter between Jesus and the Rich Young Ruler in Lk 18:18-23, the version here from Ms A-89 (ed. L. Kajaiam [Tbilisi, 1984], text in asomtavruli and mxedruli at TITUS here). This, as will be clear momentarily, is a xanmeti text. Put very simply, this means that 3rd person objects and 2nd person subjects are marked with ხ (called ხან in Georgian), in later texts marked otherwise.

18 Καὶ ἐπηρώτησέν τις αὐτὸν ἄρχων λέγων· διδάσκαλε ἀγαθέ, τί ποιήσας ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσω;

ႣႠ ႾႩႨႧႾႠ ႥႨႬႫႤ ႫႠႱ ႫႧႠႥႠႰႫႠႬ ႣႠ ႾႵ~Ⴀ ႫႭႻႶႭჃႠႰႭ ႱႠႾႨ ႤႰႭ ႰႠჂ ႱႠႵႫჁ ႥႵႫႬႤ Ⴐ~Ⴀ ႺႾႭႥႰႤႡႠჂ ႱႠႭჃႩႭჃႬႭჂ ႣႠႥႨႫႩჃႣႰႭ

და ხკითხა ვინმე მას მთავარმან და ხქ(ოჳ)ა მოძღოჳარო სახიერო რაჲ საქმჱ ვქმნე რ(აჲთ)ა ცხოვრებაჲ საოჳკოჳნოჲ დავიმკჳდრო

• ხ-კითხ-ა aor 3sg O3 კითხვა to ask
• მთავარი leader, chief, prince
• ხ-ქოჳ-ა = ხრქუა aor 3sg O3 to say (one sII stem of სიტყუა is from რქუმა)
• მოძღოჳარი teacher
• სახიერი kind, benevolent
• საქმეჲ thing
• ვ-ქმნ-ე aor conj 1sg ქმნა to do
• ცხოვრებაჲ life
• საოჳკოჳნოჲ eternal
• და-ვ-ი-მკჳდრ-ო aor conj 1sg დამკჳდრება to gain

19 εἶπεν δὲ αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· τί με λέγεις ἀγαθόν; οὐδεὶς ἀγαθὸς εἰ μὴ εἷς ὁ θεός.

ႾႰႵ~Ⴀ ႫႠႱ Ⴈ~Ⴣ ႰႠჂႱႠ ႫႤႲႷჃ ႫႤ ႱႠႾႨႤႰႨႧ ႠႰႠႥႨႬ ႠႰႱ ႱႠႾႨႤႰ ႢႠႰႬႠ ႫႾႭႪႭჂ Ⴖ~Ⴈ

ხრქ(ოჳ)ა მას ი(ესო)ჳ რაჲსა მეტყჳ მე [სახიე]რით არავინ არს სახიერ გარნა მხოლოჲ ღ(მერთ)ი

• მ-ე-ტყჳ pres 2sg O1 სიტუა to speak
• სახიერით NB case usage: instr
• გარნა except
• მხოლოჲ alone, only

20 τὰς ἐντολὰς οἶδας· μὴ μοιχεύσῃς, μὴ φονεύσῃς, μὴ κλέψῃς, μὴ ψευδομαρτυρήσῃς, τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα.

ႫႺႬႤႡႠႬႨ ႾႨႺႬႨ ႬႭჃ ႾႨႫႰႭჃႸႤႡ ႬႭჃ ႩႠႺ ႾႩႪႠႥ ႬႭჃ ႾႨႮႠႰႠႥ ႬႭჃ ႺႨႪႱႠ ႾႼႠႫႤႡ ႮႠႲႨႥ ႾႤႺ ႫႠႫႠႱႠ ႸႤႬႱႠ ႣႠ ႣႤႣႠႱႠ ႸႤႬႱႠ

[მც]ნებანი ხიცნი ნოჳ ხიმროჳშებ ნოჳ კაც ხკლავ ნოჳ ხიპარავ ნოჳ ცილსა ხწამებ პატივ ხეც მამასა შენსა და დედასა შენ[სა]

• მცნებაჲ command
• ხ-ი-ცნ-ი aor iter 2sg ცნობა to know
• ხ-ი-მროჳშებ pres 2sg მრუჭება to commit adultery (cf. მრუშებაჲ whore)
• კაცი person
• ხ-კლავ pres 2sg O3 კლვა to kill
• ხ-ი-პარავ pres 2sg პარვა to steal
• ცილი lie (mendacium)
• ხ-წამებ pres 2sg O3 წამება to bear witness
• პატივი honor
• ხ-ე-ც aor imv 2sg O3 ცემა to give

21 ὁ δὲ εἶπεν· ταῦτα πάντα ἐφύλαξα ἐκ νεότητος.

Ⴞ~ ႫႠႬ ႧႵ~Ⴀ ႤႢႤ Ⴗ~ႪႨ ႣႠႥႨႫႠႰႾႤ ႱႨႷႰႫႨႧ ႹႤႫႨႧႢႠႬ

ხ(ოლო) მ[ან] თქ(ოჳ)ა ეგე ყ(ოვე)ლი [და]ვიმარხე სიყრმით ჩემითგან

• თქ(ოჳ)ა aor 3sg to say (another sII stem of სიტყუა is from თქუმა)
• და-ვ-ი-მარხ-ე aor 1sg დამარხვა to keep, preserve
• სიყრმეჲ youth, childhood

22 ἀκούσας δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτῷ· ἔτι ἕν σοι λείπει· πάντα ὅσα ἔχεις πώλησον καὶ διάδος πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν [τοῖς] οὐρανοῖς, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι.

ႾႤႱႫႠ ႰႠ ႤႱႤ Ⴈ~ჃႱ ႾႰႵ~Ⴀ ႫႠႱ ႤႰႧႨႶႠ ႤႱႤ ႢႠႩႪႱ ႸႤႬ Ⴗ~ႪႨ ႰႠჂ ႢႠႵႭჃႱ ႸႤႬ ႢႠႬႷႨႣႤ ႣႠ ႫႨႾႤႺ ႢႪႠႾႠႩႧႠ ႣႠ ႢႠႵႭჃႬႣႤႱ ႱႠႭჃႬႿჁ ႺႠႧႠ ႸႨႬႠ ႣႠ ႫႭႥႤႣ ႸႤႫႭႫႨႣႤႢ ႫႤ

ხესმა რა ესე ი(ესო)ჳს ხრქ(ოჳ)ა მას ერთიღა ესე გაკლს შენ ყ(ოვე)ლი რაჲ გაქოჳს შენ განყიდე და მიხეც გლახაკთა და გაქოჳნდეს საოჳნჯჱ ცათა შინა და მოვედ შემომიდეგ მე

• ხ-ე-სმ-ა aor 3sg O3 სმენა to hear (indirect verb)
• -ღა yet, still
• გ-ა-კლ-ს pres 3sg O2 კლება to lack (indirect verb; cf. the parallel passage in Mt 19:20 A-89 რაჲღა მაკლს მე, with first person grammatical object)
• გ-ა-ქოჳ-ს pres 3sg O2 აქუს to have (indirect verb)
• გან-ყიდ-ე aor imv 2sg განყიდვა to sell (cf. ყიდვა to buy)
• მი-ხ-ე-ც aor imv 2sg O3 მიცემა to give
• გლახაკი poor
• გ-ა-ქოჳნ-დეს pres conj 3sg O2 აქუს to have
• საოჳნჯეჲ treasure, possession
• ცაჲ heaven
• მო-ვედ aor imv 2sg მოსლვა to come
• შემო-მ-ი-დეგ aor imv 2sg O1 შემოდგომა to follow

23 ὁ δὲ ἀκούσας ταῦτα περίλυπος ἐγενήθη· ἦν γὰρ πλούσιος σφόδρα.

ႾႤႱႫႠ ႰႠჂ ႤႱႤ ႫႼႭჃႾႠႰႤ ႾႨႵႫႬႠ Ⴐ~ ႾႨႷႭ ႨႢႨ ႫႣႨႣႠႰ Ⴔ~Ⴃ

ხესმა რაჲ ესე მწოჳხარე ხიქმნა რ(ამეთოჳ) ხიყო იგი მდიდარ ფ(რია)დ

• მწოჳხარეჲ sad [an identical word means “blind”!]
• ხ-ი-ქმნ-ა aor 3sg O3 ქმნა to do
• ხ-ი-ყო aor 3sg O3 (!) ყოფა to be [the apparent O3 marker on this form, which will later be simply იყო, is unexpected and it has not been certainly explained: see Kevin Tuite, “Das Präfix x- im Frühgeorgischen,” Georgica  13/14 (1990): 34-61, with an Eng. version here]
• მდიდარი rich